Ο Τεκτονικός συμβολισμός στη μουσική του Μότσαρτ
Ο αυξημένος ρυθμός (dotted rhythm) που σχετίζεται με την αντρειοσύνη και τον αγώνα, (όπως λόγου χάρη στο φινάλε της πρώτης πράξης του ‘Μαγικού Αυλού’, όταν τα Πνεύματα (64) λένε στον ‘Ταμίνο’ (Tamino) (65) «πήγαινε, γίνε άντρας και θα νικήσεις» ), είναι η βάση για πολλά ενόργανα κινήματα (movements), όπως παραδείγματος χάρη το πρώτο κίνημα της ‘Συμφωνίας του Διός’ (Jupiter Symphony KV 504).
Τα «τρία χτυπήματα» μπορεί να αναγνωριστούν στο τελευταίο μέρος της ίδιας συμφωνίας, όπου επαναλαμβάνονται ςς το θριαμβικό τέλος του κινήματος. Τα επανερχόμενα όγδοα (quavers) (Prague Symphony KV 504), έχει ειπωθεί πώς περιγράφουν το πελέκημα της ακατέργαστης πέτρας, που συμβολίζει τον σκληρό αγώνα για την τελειοποίηση του ανθρώπινου χαρακτήρα. Είναι άσχετο το γεγονός, ότι το θέμα μπορεί να το έχει εμπνευστεί από ένα θέμα του Klementi (66).
Παραδείγματα από συρτές ενωμένες νότες (slurred notes), παρατάσεις (suspensions), σειρές από συγχορδίες της πρώτης αναστροφής (first inversion), και διακεκομμένες συγχορδίες, όλα σχετισμένα με τη τεκτονική τελετουργία, είναι πάρα πολλά για να σημειωθούν εδώ: είναι όμως ενδιαφέρον να συγκρίνουμε τη χρήση τους στην ενόργανη μουσική, με τη χρήση τους σε παρόμοιες φράσιες στο ‘Μαγικό Αυλό’, όπου λόγου χάρη στην ‘Πορεία των Ιερέων’ (67).
Η επίδραση μασωνικών ιδεών στο έργο του Μότσαρτ μπορεί να βρεθεί πρώτα απ’όλα στην εξέλιξη του στοιχείου αυτού που έχει χαρακτηριστεί σαν «ανθρωπιστικό ύφος του Μότσαρτ», και που τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι η γαλήνη και η απλότητα. Ένας συγγραφέας το περιέγραψε με τα ακόλουθα λόγια: «πλατιές απέραντες μελωδίες με μεγάλα διαστήματα ιεροπρεπείς καντιλένα (68), που συχνά προέρχονται από χορωδιακή μουσική, γαλήνιοι απλοί ρυθμοί » (69).
Τέτοια είναι η μουσική που τραγουδάει ο Σαράστρο, έκφραση τρυφερής αγάπης και κατανόησης για την πάσχουσα ανθρωπότητα. Αναγνωρίζουμε όμως το ίδιο και σε πολλά άλλα μέρη της ενόργανης μουσικής του: στο ‘Αντάντε’ ((Andante) (70) του Κουαρτέτου σε ντο Μείζονα ( C Major Quartet KV 465), στο Αντάντε της Συμφωνίας του Διός, στα Κοντσέρτα για Πιάνο σε ντο Μείζονα (Piano Concertos in C Major KV 453 – KV 503).
Τέτοια μουσική, όμως, φαίνεται πως εκφράζει τη τεκτονική αντίληψη για τη μουσική, που τη βρίσκουμε διατυπωμένη στο λόγο με τον οποίο οι Τέκτονες υποδέχτηκαν στην αδελφότητα έναν άλλο μεγάλο συνθέτη, τον Ιωσήφ Χάυντν, που μυήθηκε στην στοά ‘Αληθινή Αρμονία’ το Φεβρουάριο του 1785: « Αυτός ο άνθρωπος που η Θεία Πρόνοια του χάρισε ένα μέρος από τη μαγική τέχνη που γαληνεύει άγρια τρικυμισμένη ψυχή, πραΰνει τον πόνο και την οδύνη, λιγοστεύει τις θλιβερές, μονότονες και μελαγχολικές ώρες, φέρνει χαρά στους ανθρώπους και τους εμπνέει συχνά με τα ευγενικότερα αισθήματα» (71).
Υπάρχουν δύο καντάτες που δεν είναι πολύ γνωστές , αλλά έχουν μια εξαιρετική σημασία τόσο για το ύφος τους όσο και για το ιδεολογικό τους περιεχόμενο.
Η πρώτη, που έχει για τίτλο την φράση «Σεις που αγαπάτε το Δημιουργό του Κόσμου» (Die ihr des unermesslichen Welltals Schoepfer ehrt KV 619), είναι για σόλο τενόρο με συνοδεία κλειδοκύμβαλο. Η καντάτα αυτή, γράφτηκε τον Ιούλιο του 1791 κατά παραγγελία του F.H. Ziegenhagen, ενός εμπόρου από το Αμβούργο, που οι ιδέες του ήταν πολύ κοντά στις ιδέες των Ιλλουμινάτων και των Ουτοπικών Σοσιαλιστών: είχε γράψει ένα βιβλίο με τον τίτλο « Εισαγωγή στη σωστή σχέση πραγμάτων με τα έργα της δημιουργίας σαν ένα μέσο προσαρμογής στην παγκόσμια ευτυχία», και σκόπευε να ιδρύσει μια παροικία κοντά στο Στρασβούργο, και να την οργανώσει σύμφωνα με τις ιδέες του. Ο Μότσαρτ δέχτηκε να γράψει ένα τραγούδι που θα παιζόταν στο σπίτι των συναθροίσεων της παροικίας και έγραψε την καντάτα αυτή: Κάμποσοι κριτικοί μιλάνε με περιφρόνηση για τα λόγια της, δίχως να σκεφτούν ότι η μελοποίηση του Μότσαρτ εκφράζει το βαθύ ανθρωπισμό των ιδεών που περιέχουν τα λόγια αυτά.
Στο ύφος η καντάτα αυτή μοιάζει με τον Μαγικό Αυλό. Οι τρείς εντολές « Να είστε σοφοί, να είστε δυνατοί, να είστε αδέλφια»προαγγέλλουν τα Τρία Πνεύματα . Το πρώτο Αντάντε μοιάζει με την άρια του Σαράστρο «Ώ! Ίσι και Όσιρι» . Στο Αλέγκρο (Allegro) (73), η προσταγή «γκρεμίστε τις αλυσίδες της πρόληψης» θυμίζει την άρια της ‘Βασίλισσας της Νύχτας’ (74), ενώ το τελευταίο μέρος με τα λόγια:
« Οι ερημιές θα ανθίσουν σαν τα ωραιότερα λουλούδια της Εδέμ,
Η φύση θα σε χαιρετάει παντού χαμογελώντας,
Τότε θα γνωρίσεις τη γνήσια ευτυχία της ζωής»,
εκφράζει χαρά σαν εκείνη του Ταμίνο.
Προσχέδια του έργου αυτού μαρτυρούν ότι ο Μότσαρτ έδινε ιδιαίτερη προσοχή στη μελοποίηση των λέξεων «Να’ στε αδέρφια», που αρχικά τις εισήγαγε σε σειρές από συγχορδίες της πρώτης αναστροφής (first inversion).
H δεύτερη είναι η ‘Σύντομη Τεκτονική Καντάτα’ (Eine Kleine Freimaurer Kantate KV 623). Γράφτηκε το Νοέμβρη του 1791, λίγο πριν από το θάνατό του, για την τελετή της καθιέρωσης ενός καινούριου ναού της στοάς «Νεοστεφανωμένη Ελπίδα», και είναι το τελευταίο ολοκληρωμένο έργο του Μότσαρτ. Διεύθυνε ο ίδιος την εκτέλεση, παρόλο που ήταν κιόλας άρρωστος, και περιέγραψε τη βαθειά εντύπωση που έκανε στο κοινό με τα ακόλουθα λόγια: « Τρελάθηκαν με την καντάτα μου. Αν δεν ήξερα ότι είχα γράψει καλύτερα πράγματα, θα πίστευα ότι είναι το καλύτερο έργο μου».(75)
Η καντάτα αρχίζει με μια τριφωνική χορωδία ανδρών σε ντο μείζονα, που μοιάζει με το χορικό «χαιρετείστε όλοι το Σαράστρο» στο ‘Μαγικό Αυλό’. Ένα σόλο για τενόρο εξυμνεί τη ‘Θεά της Φιλανθρωπίας’, (υπαινιγμός στην προγενέστερη στοά, που όπως ξέρουμε ήταν μέλος της ο Μότσαρτ), και ύστερα ακολουθεί ένα ‘ρετσιτατίβο’ (recitative) (76), στο οποίο παίρνει μέρος ο μπάσσος, που περιέχει μια καταπληκτικά εκφραστική μελοποίηση των λέξεων « Άς ενώνει η αρμονία την αγαπημένη ετούτη ομάδα των αδερφών». Αυτό οδηγεί σ’ένα ντουέτο εξαιρετικής απλότητας και ηρεμίας, στο λεγόμενο δηλαδή «ανθρωπιστικό ύφος» του Μότσαρτ. Στο τραγούδι αναφέρονται τα λόγια «νεοστεφανωμένη μας ελπίδα». Αν σκεφτούμε τις δυσκολίες που δοκίμαζε η αδελφότητα την εποχή αυτή, θα καταλάβουμε πως δεν είναι καθόλου εκπληκτικό το γεγονός πως η καντάτα αυτή έγινε δεχτή με τέτοιον ενθουσιασμό.
Ένας μικρός ύμνος «Για το κλείσιμο της στοάς» (Zur Schluss der Loge KV 623 – Anhang), είναι πιθανό πως γράφτηκε για τον ίδιο λόγο. Όπως και το ντουέτο της καντάτας, είναι κι’αυτός απλός και γαλήνιος.
Μετάφραση του Χρήστου Αλεξίου
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ στο τεύχος 130-132, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1965.
