ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ

 

Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί τη σπουδαιότητα του συμβολισμού. Μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις. Ο άνθρωπος, μέσα από τις εικόνες, τα σύμβολα και τις αλληγορίες, προσπάθησε πάντοτε να εκφράσει ζωτικές αλήθειες και υπαρξιακές επιθυμίες, προστατεύοντάς τες από τη χυδαιότητα του δημόσιου λόγου. Η συνήθεια αυτή δεν εξαιρεί καμία θρησκεία και καμία οργάνωση. Ούτε, φυσικά, τις μασονικές οργανώσεις…
Λέγεται ότι η προϊστορία του Τεκτονισμού έχει τις ρίζες της στις συντεχνίες των εργατών οικοδόμων, οι οποίοι ζούσαν ομαδικά στις λεγόμενες «καλύβες οικοδομής» (στοές). Οι συντεχνίες αυτέ υπάγονταν, τουλάχιστον μέχρι τον 12ο αιώνα, στα μοναστήρια. Αν η παραπάνω πληροφορία είναι αληθινή, εύκολα μπορεί κανείς να καταλάβει γιατί ο Τεκτονισμός «φλερτάρει» τόσο πολύ με τη θρησκεία και γιατί έχει αναπτύξει έναν τόσο πολύπλοκο συμβολισμό. Οι οικοδόμοι χρησιμοποιούσαν σύμβολα και συνθήματα, για να διαφυλάξουν τα μυστικά του επαγγέλματός τους από τον αθέμιτο ανταγωνισμό και τη δυσφήμιση από τυχόν κακή τους χρήση (φαντάζεται κάποιος τη κατάσταση σε περίπτωση κατάπτωσης της ανεγειρόμενης οικοδομής, από κακοτεχνία!) Παράλληλα, υπερηφανεύονταν για την εργασία τους όχι απλώς επειδή έκαναν «ποίηση από πέτρα», αλλά κυρίως γιατί μπορούσαν να αποτυπώσουν μια ολόκληρη θρησκεία πάνω στην πέτρα. Η κατασκευή ενός ναού προϋπέθετε τη γνώση όλων των δογματικών παραμέτρων της θρησκείας στην οποία αυτός ανήκει. Γι’ αυτό οι παράμετροι αυτοί έπρεπε να «διαβάζονται» εύκολα από τους πιστούς, στην οικιστική και στη διακόσμηση του ναού. Ο ιστορικός Ιώσηπος αναφέρει πως όταν ο Ηρώδης ξεκίνησε τις εργασίες για την αποκατάσταση του δεύτερου ναού σεβάστηκε τόσο πολύ τις τελετουργικές διατάξεις, που υποχρέωσε τους εργάτες να δουλεύουν αργά και προσεκτικά, προκειμένου να μην εμποδίζουν την τέλεση της λατρείας. Παράλληλα, εκπαίδευσε χίλιους περίπου ιερείς ως «τέκτονες» για να φέρουν εις πέρας την οικοδόμηση του ναού. Πολλοί τέκτονες ισχυρίζονται ότι η λογική αυτή συνεχίστηκε καθόλη τη διάρκεια των χρόνων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και δεν εξαιρεί, φυσικά, το Βυζάντιο. Παντού και πάντοτε ο οικοδόμος οφείλει να γνωρίζει τη θρησκεία της οποίας το ναό θέλει να οικοδομήσει. Η ενσωμάτωση, επομένως, μιας πληθώρας συμβόλων στο μασονικό τελετουργικό, αλλά και στην ίδια την «αισθητική» των μασονικών στοών, δεν πρέπει να ξενίζει. Δεν είναι λίγοι εκείνοι οι οποίοι ορίζουν τη Μασονία ως «ένα ιδιόρρυθμο σύστημα ηθικής, η οποία αισθητοποιείται με συγκεκριμένα σύμβολα στους μυημένους και «αποκρύπτεται» από τους αμύητους

πίσω από αλληγορικές διατυπώσεις.

Ο Τεκτονικός συμβολισμός

Τα σύμβολα δεν είναι παρά υλικά αντικείμενα, τα οποία εκφράζουν μία σκέψη, μία θεωρητική αρχή ή έναν ηθικό κανόνα. Είναι πάντοτε αλληγορικά: μπορεί να αφορούν ένα πρόσωπο, ένα πράγμα ή ένα γεγονός, ή ακόμα και ένα συνδυασμό των τριών. Ο κύριος στόχος τους, ωστόσο, είναι να παραπέμπουν σε ηθικά διδάγματα και κανονιστικές αρχές για όλα ανεξαιρέτως τα μέλη της στοάς. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τις βασικές αρχές του Τεκτονισμού, μοιάζει με έναν ακατέργαστο λίθο. Πίσω από την πλούσια αλληγορία του το τεκτονικό τυπικό θέλει να δώσει στον τέκτονα όλα εκείνα τα εφόδια που θα μετατρέψουν αυτόν τον ακατέργαστο λίθο σε κατεργασμένο. Ο τέκτονας, δηλαδή, καλείται να γίνει ο «πνευματικός οικοδόμος» του εαυτού του και, μακροπρόθεσμα, ολόκληρης της κοινωνίας. Εφόσον κοινή παράμετρος όλων των τεκτονικών οργανώσεων είναι η οικοδόμηση ενός καινούργιου ανθρώπου και μια καινούργιας κοινωνίας, δεν είναι καθόλου παράξενο ότι ο συμβολισμός τους παραπέμπει ευθέως στα γνωστά εργαλεία των οικοδόμων: το σφυρί, τον διαβήτη, τον γνώμονα, το νήμα της στάθμης κ.λπ. Τα σύμβολα αυτά, βέβαια, «ιεροποιούνται», αποκτώντας ιδιαίτερο νοηματικό προσανατολισμό. Ο γνώμονας γίνεται το σύμβολο της τάξης, της αρμονίας του σύμπαντος και της ηθικής ακεραιότητας, αφού, σύμφωνα με τα καταστατικά του Τεκτονισμού, κάθε τέκτονας οφείλει να αγωνίζεται για την πραγμάτωση υψηλών ηθικών αρχών, οι οποίες, με τη σειρά τους, μπορούν να εξασφαλίσουν ανώτερη ποιότητα ζωής για όλους τους ανθρώπους.

Ο διαβήτης συμβολίζει την αλληλεγγύη που πρέπει να χαρακτηρίζει τους τέκτονες και ειδικότερα τις αρχές της ανοχής, του σεβασμού, της ευγένειας και της κατανόησης απέναντι στις γνώμες των άλλων. Ταυτόχρονα, συμβολίζει τα προστάγματα της φιλανθρωπίας, της ελεημοσύνης και της αγαθοεργίας προς τον έξω κόσμο. Το νήμα της στάθμης συμβολίζει τη βυθομέτρηση  του ανθρώπου, το «γνώθι σ’ αυτόν», το «ένδον σκάπτε» - την ανάγκη, δηλαδή, για συνεχή αυτοκριτική και αυτοεξέταση του τέκτονα. Δεν είναι, εξάλλου, τυχαίο ότι στον πολυτελή θρόνο του Μεγάλου Δασκάλου διαβάζουμε συχνά «χαραγμένο» ή «κεντημένο» το αρχαίο δελφικό ρητό. Οι δύο στύλοι στην είσοδο της «στοάς» συμβολίζουν όλα εκείνα τα «πνευματικά όπλα» χωρίς τα οποία δεν μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος. Είναι ενδεικτικό ότι από την αρχή της ιστορίας του ο Τεκτονισμός αισθανόταν αποτροπιασμό απέναντι στις οποιεσδήποτε θετικιστικές ή υλιστικές θεωρίες. Είναι επόμενο, λοιπόν, να προκρίνεται σε κάθε περίπτωση ένας ηθικός ιδεαλισμός, προκειμένου να δομηθεί η ηθική συνείδηση του κάθε συγκεκριμένου τέκτονα. Τα τρία κηροπήγια συμβολίζουν αντίστοιχα τη σοφία, την ισχύ και το κάλλος – βασικές «αξίες» που ο τέκτονας μαθαίνει να αναγνωρίζει σε κάθε αντικείμενο του κόσμου, σε κάθε ζωντανό ον και στην ηθική συνείδηση των ανθρώπων ειδικότερα. Η νεκροκεφαλή κ.ά. σύμβολα περί τον χρόνο και τον θάνατο, που χρησιμοποιούνται κυρίως κατά τη διάρκεια τελετών μύησης, υπενθυμίζουν τη θνητότητα του ανθρώπου και τις περιορισμένες δυνατότητές του ως θνητού. Η «ξενάγηση» υπό του Δασκάλου Δοκιμαστή, δηλαδή η ξενάγηση του μυούμενου στους χώρους της στοάς, συμβολίζει το «πνευματικό ταξίδι» του κάθε τέκτονα προς την κατάκτηση των ύψιστων τεκτονικών ιδεωδών. Τέλος, το δημοφιλέστερο σύμβολο του Τεκτονισμού, ο «κατεργασμένος λίθος», θέλει να προσδιορίσει τον προορισμό του ανθρώπου: να γίνει ένα πρόσωπο «χωρίς αιχμές», ένα πρόσωπο ευγενικό, γεμάτο ακεραιότητα και αξιοπρέπεια. Γενικότερα, πάντως, ο τεκτονικός συμβολισμός δανείζεται αλληγορικές παραστάσεις απ’ όλα τα αρχαία μυστήρια και όλες τις μεγάλες θρησκείες. Αυτό ακριβώς το στοιχείο κάνει τους αδαείς επικριτές του Τεκτονισμού να τον κατηγορούν ως «θρησκεία». Οι τέκτονες αρνούνται, βέβαια, έναν τέτοιον ισχυρισμό. Εν πάσει περιπτώσει, κάθε σύμβολο δεν χρησιμοποιείται απαραίτητα παντού και πάντοτε. Σωστότερο θα ήταν να ισχυριστούμε ότι ο Τεκτονισμός έχει επηρεαστεί απ’ όλες τις συμβολικές «δομές» των μεγάλων θρησκειών και τις έχει ενσωματώσει στις διδασκαλίες και στις τελετουργίες του. Για παράδειγμα, διατηρείται η τελετουργική δομή της «μύησης», η οποία, ως γνωστόν, αφορά στην ένταξη ενός νεότερου μέλους στην οργάνωση. Διατηρείται ο συμβολισμός των παραβολών, που καλούνται να παράσχουν ηθική καθοδήγηση σε όλους τους τέκτονες. Διατηρείται, τέλος, η λογική της αλληγορικής ερμηνείας, προκειμένου να «εξηγηθούν» ή, καλύτερα, να δραματοποιηθούν συγκινησιακά ορισμένα θεμελιακά τεκτονικά δόγματα. Θα είχε ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε εδώ μια εντυπωσιακή αντιστοιχία με τις πρακτικές του αρχέγονου Χριστιανισμού, ο οποίος υπερέβαλε εξίσου σε αλληγορικές ερμηνείες, προκειμένου να εντάξει το ιδεολογικό εποικοδόμημα του προχριστιανικού κόσμου στις δικές του κοσμοθεωρητικές προϋποθέσεις. Επίσης, ο Τεκτονισμός έχει ενσωματώσει στο τυπικό του ολόκληρο τον συμβολισμό που αντιπροσωπεύει το δίπολο φως-σκοτάδι: ο νεοεισερχόμενος, εάν και εφόσον επιθυμεί να ενταχθεί κανονικά στην οργάνωση, οφείλει να διαθέτει όχι μόνο την απαραίτητη πνευματική προδιάθεση για τη μεταστροφή του, αλλά και να ακολουθήσει μια συγκεκριμένη «βαπτιστική» λειτουργία απέκδυσης του παλαιού «συσκοτισμένου» εαυτού του.

Ο ναός

Ο ναός είναι το εξοχότερο, ίσως, σύμβολο του Τεκτονισμού, αφού τον συνδέει με τις οικοδομικές συντεχνίες του παρελθόντος και εξασφαλίζει την ιστορική συνέχεια της οργάνωσης. Πρόκειται για το έμβλημα ενός ένδοξου μέλλοντος, δηλαδή για ένα έμβλημα ελπίδας.
Η ολοκλήρωση του Ναού του Σολομώντα γύρω στο 950, η καταστροφή του από τον Ναβουχοδονόσορα το 587 και η κατασκευή του δεύτερου ναού μεταξύ του 537 και του 515 – μετά την επιστροφή του ιουδαϊκού λαού από τη βαβυλώνιο αιχμαλωσία – καθώς και πολλές άλλες λεπτομέρειες έχουν ενσωματωθεί στις τεκτονικές παραβολές και έχουν εξόχως δραματοποιηθεί. Διδακτικές είναι οι διηγήσεις – μύθοι – που αφορούν στον αρχιτέκτονα του πρώτου εκείνου ναού, ο οποίος αρνήθηκε να υποκύψει στους πειρασμούς των άλλων οικοδόμων, ότι τάχα δεν πρόκειται να ανταμειφθούν για την εργασία τους. Ο αρχιτέκτονας έμεινε πιστός στον όρκο του, δηλαδή το καθήκον του να ολοκληρώσει το κτίσιμο του ναού ανεξάρτητα από οικονομικά οφέλη και γι’ αυτό δολοφονήθηκε από τους υπολοίπους. Το νόημα της διήγησης είναι ότι ο θάνατος είναι προτιμότερος από την ατιμία και ότι οφείλουμε ν υπηρετούμε το καθήκον μας με απόλυτη συνέπεια, ελπίζοντας στην αναγνώριση του δίκιου μας μετά θάνατον. Ο θάνατος γίνεται, στην προκειμένη περίπτωση, μια «θύρα σωτηρίας», μια πύλη που απεργάζεται την «ανάσταση του πνεύματος», όταν η προηγούμενη ζωή έχει θυσιαστεί στην υπηρεσία του Υπέρτατου Αγαθού.
Μια άλλη ιδιαίτερα δημοφιλής παραβολή μέσα στους τεκτονικούς κύκλους είναι αυτή που σχετίζεται με τον ακρογωνιαίο λίθο του ναού. Ένας εργατικός και υπεύθυνος λιθοξόος κατασκευάζει έναν υπέροχο λίθο, άκρως απαραίτητο για την ολοκλήρωση του ναού. Στο αρχιτεκτονικό σχέδιο, όμως, δεν «προβλέπεται» αυτός ο λίθος και έτσι απορρίπτεται από τους υπόλοιπους οικοδόμους. Κάποια στιγμή η εργασία φτάνει σε αδιέξοδο, εξαιτίας της απουσίας ενός λίθου. Οι εργάτες θυμούνται τότε τον φιλότιμο λιθοξόο, αναγνωρίζουν την αξία του λίθου του και τον ανταμείβουν πλουσιοπάροχα. Το «ηθικό δίδαγμα» της διήγησης είναι ότι η αξιολόγηση του «βίου και της πολιτείας» κάθε ανθρώπου δεν ανήκει στη δικαιοδοσία κοινών θνητών, ούτε υπόκειται στη συχνά επιπόλαιη κρίση των τελευταίων. Αντίθετα, αυτό που βραχυπρόθεσμα απορρίπτεται, μακροπρόθεσμα δοξάζεται (συχνά λέγεται στις τεκτονικές στοές: «η αλήθεια του σήμερα, είναι η πλάνη του αύριο»). Στη διαδοχή των ανθρωπίνων ιδεών και καταστάσεων η εκδήλωση του Λόγου-Αρμονίας υπό τη μορφή της Δικαιοσύνης ανταμείβει ηθικά (ως αναγνώριση και υπόληψη) την εργασία που γίνεται με συναίσθηση του καθήκοντος κατά συνείδηση. Και αυτή η συνείδηση, είναι μέγιστο δίδαγμα και ταυτόχρονα σύμβολο του Τεκτονισμού, γιατί είναι το μέτρο και το πεδίο αναφοράς κάθε ηθικής έννοιας. Άρα εν τέλει ο ίδιος ο άνθρωπος – φορέας της – είναι το 1ο και τελευταίο σύμβολο.

GYPAS