KATHARINE THOMSON-Ο ΜΟΤΣΑΡΤ ΚΑΙ Ο ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ (Πρώτο μέρος)

 

«Η μουσική και πνευματική ανάπτυξη του Μότσαρτ (1), πορεύτηκε, εντελώς ανεξάρτητα από την προσωπική του μοίρα, σ’έναν κόσμο κλειστό και απροσπέλαστο, μακριά από οποιαδήποτε καθημερινή εμπειρία»(2).

«Η συναίσθηση της συμμετοχής του στην Εταιρία των Τεκτόνων  διαποτίζει όλο το έργο του. Όχι μονάχα ο ‘Μαγικός Αυλός’, αλλά και πολλά άλλα έργα του Μότσαρτ είναι τεκτονικά, μολονότι στους αμύητους δεν αποκαλύπτουν τίποτα για αυτό τους το χαρακτηριστικό»(3).

Τα δύο αυτά αποσπάσματα του ίδιου βιβλίου είναι στην πραγματικότητα αντιφατικά. Η δραστήρια συμμετοχή του Μότσαρτ στην Εταιρία των Τεκτόνων  είναι μία αναμφισβήτητη απόδειξη ότι τον απασχολούσαν βαθειά τα προβλήματα της κοινωνίας μέσα στην οποία ζούσε, της κοινωνίας που οι αγώνες της και οι ελπίδες της καθρεπτίζονται στη μουσική του.

Είναι γενικά αναγνωρισμένο ότι ο Μαγικός Αυλός (Die Zauberflotte, KV 620) είναι μία μουσική έκφραση των μασωνικών ιδεών, αλλά δεν έχει γίνει ως τώρα μία πραγματική μελέτη, για τον τρόπο με τον οποίο οι ιδέες αυτές εκφράζονται στην ενόργανη μουσική του Μότσαρτ. Για να καταλάβουμε τον Μαγικό Αυλό, πρέπει να τον μελετήσουμε στο φως της γνώσης μας για το Τεκτονισμό (Freemasonry)(4) στην εποχή του Μότσαρτ αφού πρώτα θυμηθούμε ότι στην Κεντρική Ευρώπη, στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, ο Τεκτονισμός αντιπροσώπευε ένα μέρος του επαναστατικού κινήματος, και έτσι διέφερε πολύ από την εταιρία όπως την ξέρουμε σήμερα στην Αγγλία. Ακόμα, ότι στο δέκατο όγδοο αιώνα, υπήρχαν πολλές και διαφορετικές μορφές του Τεκτονισμού σε διάφορες χώρες. Στην Αυστρία, είχε την πιο πλατειά υποστήριξη το κίνημα αυτό, που ήταν γνωστό σαν Διαφωτισμένος Τεκτονισμός (Illuminated Freemasonry) (5), και που είχε την καταγωγή του στην Βαυαρία, ένα από τα πιο καθυστερημένα κράτη  της Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Συγγραφείς της εποχής περιγράφουν την φτώχεια και την αμάθεια των χωρικών, την κυριαρχία των κληρικών, τον θρησκευτικό φανατισμό, και την οργή των διανοουμένων που δυνάμωνε ορμητικά, αναριπισμένη αδιάκοπα από τις επαναστατικές  ιδέες της Γαλλίας, που την εξάπλωσή τους δεν μπορούσε να την εμποδίσει ακόμα και γη πιο

αυστηρή λογοκρισία.

Οι πρόδρομοι της Γαλλικής Επανάστασης έστρεψαν την επίθεσή τους και ενάντια στην Εκκλησία. Αυτό ήταν αναπόδραστο αφού η εξουσία της φεουδαρχικής αριστοκρατίας συνδεόταν στενά με την εξουσία της Εκκλησίας, που στις Καθολικές χώρες κατείχε το ένα τρίτο της γης. Σκοπός των Εγκυκλοπαιδιστών (6) ήταν να πραγματοποιήσουν έναν παγκόσμιο ανθρωπισμό, και να τερματίσουν τη σκλαβιά και την πρόληψη, με τη βοήθεια της λογικής, που βασίζεται στη μελέτη της Φύσης, από την οποία ο άνθρωπος μπορεί να μάθει να κυβερνάει τη δική του μοίρα.

ΟΙ ‘ΙΛΛΟΥΜΙΝΑΤΟΙ’

Αυτές οι ιδέες των Εγκυκλοπαιδιστών, διαμόρφωσαν την βάση των αρχών της εταιρίας των Ιλλουμινάτων (Illuminati) (7), που ιδρύθηκε το 1776 από τον Adam Weishaupt, καθηγητή του Κανονικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του  Ingolstadt, κοντά στο Μόναχο, σαν ένας « Σύνδεσμος ενάντια στους εχθρούς της Λογικής και του Ανθρωπισμού»(9). Τα μέλη της εταιρίας ονομάστηκαν στην αρχή ‘Τελειοποιητέ’ (Perfectibilists). Aργότερα άλλαξαν το όνομα σε ‘Ιλλουμινάτοι’. Ο σκοπός τους ήταν να μορφώσουν την ανθρωπότητα, ιδρύοντας «κρυφά σχολεία σοφίας» που ονόμαζαν «Φώτα». Ο Weishaupt ο ίδιος, περιέγραψε το σκοπό και το χαρακτήρα της εταιρίας του, με τα ακόλουθα λόγια:

«Βρήκα ένα σύστημα που έχει όλα τα πλεονεκτήματα. Προσελκύει Χριστιανούς από κάθε δόγμα, τους λευτερώνει σιγά σιγά από όλες τις θρησκευτικές προκαταλήψεις, καλλιεργεί τις κοινωνικές αρετές, και τους εμψυχώνει με μια μεγάλη πραγματοποιήσιμη και άμεση προοπτική παγκόσμιας ευτυχίας, που θα προέρχεται από μία κοινωνία ελευθερίας και ηθικής ισότητας, λευτερωμένη από τα εμπόδια που ρίχνουν αδιάκοπα στο δρόμο της η υποταγή και η ανισότητα των κοινωνικών τάξεων και του πλούτου…

Να προετοιμάζουμε με τη διαφώτιση τον άνθρωπο για μία ενεργητική αρετή, να τον τραβάμε σ’αυτήν με τα δυνατότερα κίνητρα, να κάνουμε την πραγματοποίηση του χρέους αυτού πράγμα εύκολο και σίγουρο, βρίσκοντας δουλειά για κάθε ταλέντο…έτσι που όλοι, μαζί με τις συνηθισμένες δουλειές τους, και με ενωμένες τις δυνάμεις, να επιταχύνουν χωρίς εξαιρετική προσπάθεια το γενικό σκοπό: αυτό είναι μια απασχόληση που ταιριάζει πραγματικά στις ευγενικές ψυχές, μεγαλόπρεπη στους σκοπούς της και ευχάριστη στις επιδιώξεις της» (10).

Ο Weishaupt είχε εκπαιδευτεί σε μια Ιησουίτικη θεολογική σχολή, αλλά δέχτηκε την επίδραση του Ρουσσώ (J.J.Rousseau) (11) και των Εγκυκλοπαιδιστών, και βάλθηκε να καταπολεμήσει την Ιησουίτικη επιρροή στην παιδεία. Ίδρυσε μια στοά στο Μόναχο, αλλά αν και πήρε ορισμένες μορφές τελετουργίας και οργάνωσης από τον Τεκτονισμό  βάσισε την εταιρία του πάνω σε ηθικές μάλλον , παρά σε μυστικές ή μαγικές ιδέες που επικρατούσαν σε μερικές  τεκτονικές αιρέσεις.  Λέγεται πως μέσα στους  Τέκτονες, οι Ιλλουμινάτοι αντιπροσώπευαν την αριστερά και οι Ερυθροσταυρίτες (Rosicrucians) (12). Οι Ιλλουμινάτοι είχαν την υποστήριξη των διανοουμένων, καλλιτεχνών, συγγραφέων και επιστημόνων, υπήρχαν όμως μέλη και από την τάξη των ευγενών, από το στρατό, ακόμα και από τον κλήρο. Οι Αρχηγοί τους αποτελούσαν συμβούλιο που ονομαζόταν Άρειος Πάγος, έπαιρναν κλασσικά ονόματα όπως Σπάρτακος, Κάτων, Φίλων, και οι συνεδριάσεις  τους ήταν πολύ μυστικές. Κλασσικά ονόματα έδιναν όμως και σε τοποθεσίες, όπως Αθήναι (το Μόναχο), Ρώμη (τη Βιέννη) κλπ. Ένας από τους πιο δραστήριους αρχηγούς των Ιλλουμινάτων ήταν ο βαρώνος von Knigge (13), που οι ιδέες του ήταν ακόμα πιο ριζοσπαστικές από του Weishaupt με τον οποίο μάλιστα τελικά μάλωσε. Ο Κνίγγε ταξίδεψε σε όλη τη Γερμανία και την Αυστρία στρατολογώντας οπαδούς, ιδιαίτερα από τις τεκτονικές στοές. Στην ακμή της η εταιρία ισχυριζόταν πως είχε δύο χιλιάδες μέλη, αλλά η επιρροή της ήταν πολύ μεγαλύτερη από ό,τι μπορεί να υποθέσουμε από αυτόν τον αριθμό. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι από τους αστούς διανοούμενους της εποχής υποστήριζαν τις ιδέες των Ιλλουμινάτων.

Διωγμοί

Μια τέτοια μυστική, αντικληρική, ορθολογιστική εταιρία, δεν ήταν  δυνατόν παρά να προκαλέσει την προσοχή των αρχών. Οι Ιησουίτες (14) άρχισαν μια εκστρατεία εναντίον της, που υποστηριζόταν και από μέλη της αντίπαλης τεκτονικής αίρεσης των Ερυθροσταυριτών Στα 1875 η εταιρία κηρύχτηκε παράνομη. Ακολούθησε μία άγρια, Μακαρθική καταδίωξη, βασισμένη σε κακόβουλες  και συκοφαντικές κατηγορίες, που οδηγούσαν σε εξονυχιστικές έρευνες σπιτιών, κατασχέσεις χαρτιών, συλλήψεις και προγραφές που κορυφώθηκαν την προγραφή του ίδιου του Westhaupt. Εξασθενημένη από ιδεολογικές διαφορές η εταιρία, δεν είχε τη δύναμη να αντισταθεί στο διωγμό. Οι ιδέες της όμως, είχαν κιόλας πιάσει δυνατές ρίζες στη Γερμανία και την Αυστρία. Ο Westhaupt  βρήκε καταφύγιο στο Γκότα (Saxe-Gotha) (15), όπου και δημοσίευσε μια παλινωδία των θεωριών του. Ο Κνίγγε, ύστερα από μια πολύμορφη και πολυτάραχη σταδιοδρομία, που στη διάρκειά της ‘έγραψε συμφωνίες, ομιλίες και άρθρα για τις εφημερίδες, καταστάλαξε στο Αμβούργο και έβγαλε ένα θεατρικό περιοδικό  (που ένα αντίτυπο του βρέθηκε μέσα στα χαρτιά του Μότσαρτ). Ο Κνίγγε ήταν ενθουσιώδης υποστηρικτής της Γαλλικής Επανάστασης, στα πρώτα της στάδια, έγραψε μάλιστα πως αυτή ήταν «ένα αποτέλεσμα του φωτός» (16).

Η διάδοση επαναστατικών ιδεών από τη Γαλλία, στάθηκε αφορμή για έναν ακόμα πιο έντονο διωγμό στη Βαυαρία. Ξέρουμε ότι επιβάλλονταν ακόμα και θανατικές ποινές με την κατηγορία της στρατολογίας μελών στη εταιρία των Ιλλουμινάτων.

 Στην Αυστρία υπό τον Ιωσήφ  Β’ (1780-1790) (17), που θεωρούνταν ότι ευνοούσε τον Τεκτονισμό, υπήρχε ένα πιο φιλελεύθερο καθεστώς. Ωστόσο το Νοέμβριο του 1785, λίγο ύστερα από την κήρυξη των Ιλλουμινάτων εκτός νόμου στη Βαυαρία, ο Ιωσήφ υπέγραψε ένα διάταγμα που περιόριζε τις  τεκτονικές στοές της Βιέννης σε τρείς μονάχα, περιόριζε τον αριθμό των μελών τους, όριζε να γίνουν ακριβείς ονομαστικοί κατάλογοι των μελών αυτών, και να δημοσιεύονται οι λεπτομέρειες των συζητήσεων που γίνονται στις συνεδριάσεις τους. Το διάταγμα αυτό κατάφερε ένα βαρύ πλήγμα στο Τεκτονισμό και ουσιαστικά σταμάτησε την ανοιχτή διαφωτιστική δραστηριότητα των Ιλλουμινάτων στη Βιέννη. Η επίθεση διευθυνόταν και εδώ από τους Ιησουίτες, με τη βοήθεια προδοτών, πρώην μελών της εταιρίας, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Leopold Aloys Hoffmann, γραμματέας της στοάς ‘Φιλανθρωπία’ (Wohlthatigkeit), που δέχτηκε τον Μότσαρτ όταν έγινε μέλος της εταιρίας. Ο Χόφμαν ίδρυσε ένα περιοδικό «για να καταπολεμήσει το Διαφωτισμένο Τεκτονισμό, και αργότερα προσπάθησε να αποδείξει «ότι οι Τέκτονες της Βιέννης προκάλεσαν την Γαλλική Επανάσταση, δίνοντας την αναγκαία ώθηση στη δυσαρέσκεια του λαού της Γαλλίας, που καταπιέζονταν από μια δεσποτική Κυβέρνηση» (18).

Μια από τις πιο σημαντικές στοές της Βιέννης ήταν η ‘Αληθινή Αρμονία’ (Zur Wahren Eintracht), που ιδρύθηκε το 1780 από τον Ignaz von Born (19),  έναν διάσημο μεταλλειολόγο, που θεωρείται πως είναι το πρότυπο του Σαράστρο (sarastro) (20), στον Μαγικό Αυλό. Ο Μπόρν ήταν μέλος των Ιλλουμινάτων, ‘όπως και πολλοί άλλοι στη στοά του που περιελάμβανε και τον συγγραφέα Sonnenfels (21), γενικό αρχηγό των Ιλλουμινάτων της Αυστρίας. Η στοά αυτή που επικρίνονταν από τους ορθόδοξους Τέκτονες γιατί «έκανε τον Τεκτονικό όρκο να φαίνεται γελοίος (22) και γιατί υποτιμούσε την σημασία της μαγείας»(23), ακολουθούσε καθαρά ιλλουμινιστικές αρχές και ήταν το κύριο εκπολιτιστικό κέντρο των Τεκτόνων της Βιέννης. Εκεί γίνονταν οι λογοτεχνικές και οι επιστημονικές συναντήσεις τους, οι μουσικές δοκιμές και οι παραστάσεις τους. Είχε μια μεγάλη  βιβλιοθήκη λογοτεχνικών και επιστημονικών έργων, και έβγαζε ένα επιστημονικό περιοδικό με υπεύθυνο εκδότη τον ίδιο το Μπόρν. Η στοά ‘Φιλανθρωπία’ στη οποία ο Μότσαρτ έγινε δεκτός το 1874, ήταν μία στοά – κόρη της ‘Αληθινής Αρμονίας’ με την οποία μάλιστα μοιράζονταν και τον ίδιο ναό.

Όταν άρχισε ο διωγμός των Ιλλουμινάτων στη Βαυαρία, ο Μπόρν, σε ένδειξη διαμαρτυρίας και αλληλεγγύης, παραιτήθηκε από την Ακαδημία Επιστημών του Μονάχου, που ήταν μέλος της, και έστειλε μια ανοιχτή επιστολή στις εφημερίδες, διαμαρτυρόμενος έντονα για τις διώξεις, και ιδιαίτερα για την φυλάκιση ενός νέου αξιωματικού, που ονομαζόταν Meggenhofen. O νέος αυτός, που συνελήφθη μόνο με την κατηγορία ότι αλληλογράφησε με μέλη της εταιρίας των Ιλλουμινάτων μετά την κήρυξη της εταιρίας εκτός νόμου, καταδικάστηκε σε φυλάκιση  ύστερα από μία ‘φαρσοειδή’ δίκη, στη διάρκεια της οποίας υπερασπίστηκε τον εαυτό του με αξιοπρέπεια και γενναιότητα αντάξια με εκείνη του Δημητρώφ (24). Ανάμεσα στα άλλα, η επιστολή του Μπόρν περιείχε και τα ακόλουθα λόγια:

«Δηλώνω ανοιχτά πως είμαι εχθρός των αμόρφωτων καλόγερων, που ποτέ δεν πρέπει να τους εμπιστευθούμε την εκπαίδευση των νέων: Δηλώνω ότι οι λέξεις Ιησουιτισμός και Φανατισμός μπορούν να εξισωθούν με τις λέξεις απάτη και αμάθεια, δεισιδαιμονία και ανοησία: Κοντολογίς η γνώμη μου είναι εντελώς ενάντια σε αυτό που φαίνεται να είναι η επίσημη γνώμη στη Βαυαρία (25).

Στο ίδιο περιοδικό το γράμμα αυτό του Μπόρν, υπάρχει και ένα άλλο γράμμα που αναφέρεται στην ίδια δίκη, και αξίζει να το παραθέσουμε εδώ, σαν ένα παράδειγμα αυτής της «δεισιδαιμονίας» και «ανοησίας»:

«Μια μικρή ομάδα Καθολικών πιστών, χαρήκαμε για τη σοφή και φωτισμένη απόφαση ενάντια στον αυθάδη αυτόν φιλόσοφο Megenhofen, που αναγκάζεται τώρα να πληρώσει για τα εγκλήματά του, αφού δεν ντράπηκε να βάλει ανοιχτά στη βιβλιοθήκη του έργα ειδωλολατρών συγγραφέων όπως ο Κικέρωνας, ο Σαλούστιος, και ο Λίβιος, και το χειρότερο να τα διαβάσει κιόλας»(26).

 

Μετάφραση του Χρήστου Αλεξίου

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ στο τεύχος 130-132, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1965.

Διαβάστε το Δεύτερο μέρος