Ηλιοστάσιο ονομάζεται η χρονική στιγμή κατά την οποία ο άξονας της Γης εμφανίζεται στραμμένος όσο περισσότερο προς ή μακριά από τον Ήλιο συμβαίνει κατά την ετήσια τροχιά της Γης γύρω από αυτόν. Αυτό ισοδυναμεί με τον Ήλιο να βρίσκεται στο βορειότερο ή στο νοτιότερο σημείο του ουρανού που βρίσκεται ποτέ το μεσημέρι, όπως εμφανίζεται σε εμάς πάνω στην επιφάνεια της Γης. Η λέξη προέρχεται από το «ήλιος» και το «στέκομαι»/«στάση» επειδή κοντά στα ηλιοστάσια (λίγες ημέρες πριν ή μετά) ο Ήλιος φαίνεται να επιβραδύνει τη φαινομενική κίνησή του προς τα βόρεια ή προς τα νότια (κίνηση στην απόκλιση), μέχρι που την ημέρα του ηλιοστασίου αυτή η κίνηση μηδενίζεται και αντιστρέφεται..
Εξίσου ορθό ετυμολογικά είναι και το συνώνυμο «ηλιοτρόπιο». Με την ευρύτερη σημασία, ο όρος «ηλιοστάσιο» σημαίνει και την ημέρα που παρατηρείται αυτό το φαινόμενο, δύο φορές τον χρόνο, τον Ιούνιο και τον Δεκέμβριο. Τα ηλιοστάσια, όπως και οι ισημερίες, συνδέονται αναπόσπαστα με τις εποχές του έτους. Σε κάποιες χώρες ή γλώσσες θεωρείται ότι αρχίζουν ή διαχωρίζουν τις εποχές, ενώ σε άλλες θεωρούνται τα κέντρα τους.
Λαογραφικές αναφορές
Πολλοί ανθρώπινοι πολιτισμοί εόρταζαν και εορτάζουν τόσο το χειμερινό όσο και το θερινό ηλιοστάσιο, όπως και τις ισημερίες, πράγμα που αντικατοπτρίζεται και σε κοντινές ημερολογιακά φαινομενικά άσχετες θρησκευτικές εορτές.
Για το θερινό ηλιοστάσιο και οι τρεις μεγάλες συνιστώσες του Χριστιανισμού (Ορθόδοξοι, Καθολικοί και Προτεστάντες) εορτάζουν τη γέννηση του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στις 23 ή στις 24 Ιουνίου, γνωστή στην Ελλάδα ως εορτή του «Αϊ-Γιάννη του Φανιστή», αρκετά σημαντική ώστε σε κάποια μέρη (Σωζόπολις Ανατ.Ρωμυλίας) ολόκληρος ο Ιούνιος να αναφέρεται ως «Αϊγιαννίτης». Ο λαογράφος Γεώργιος Μέγας έγραφε στην εφημερίδα Καθημερινή στις 22/6/1958: 
Λίγα λόγια για τον εορτασμό και στους υπόλοιπους Γαιοκεντρικούς πολιτισμούς:
Το θερινό ηλιοστάσιο αποτελούσε πολύ σημαντικό γεγονός για το ανθρώπινο γένος μέχρι
σχετικά πρόσφατα. Όλες δε οι αρχαίες κοινωνίες έκαναν πολυήμερες γιορτές γύρω από αυτή την ημερομηνία.
Οι Δρυίδες των αρχαίων Κελτών της Βρετανίας γιόρταζαν το (φως της ακτής) στο Στόουνχετζ. Στην αρχαία Κίνα ήταν η γιορτή για την γη, τις θηλυκές και γιν δυνάμεις, οι αρχαίοι Γαλάτες γιόρταζαν την Επόνα, θηλυκή θεότητα την οποία απεικόνιζαν να καβαλά μια φοράδα και ήταν η προσωποποίηση της γονιμότητας της κυριαρχίας και της γεωργίας και στην αρχαία Ρώμη τα Βεστάλια , η γιορτή προς τιμήν της Βεστά (Εστίας) κρατούσαν για μια εβδομάδα, Τα γερμανικά, κέλτικα και σλαβικά φύλα της κυρίως Ευρώπης γιόρταζαν ανάβοντας φωτιές. Ήταν η γιορτή της ερωτικής μαγείας και των προβλέψεων. Ήταν η νύχτα οι νεοι και οι νέες αντάλλαζαν ερωτικά σημάδια και πηδούσαν πάνω από τις τυχερές φωτιές. Πίστευαν ότι τα σπαρτά θα μεγάλωναν τόσο, όσο ψηλά θα πηδούσαν τα ζευγάρια. Αντίστοιχοι εορτασμοί γίνονται μέχρι σήμερα με το πρόσχημα της γιορτής του Αη Γιάννη. 
Ανάψτε σήμερα μια φωτιά μετά τη δύση του Ηλίου. Περάστε από πάνω και ευχηθείτε κάτι όμορφο, αγνό, ευγενές.. Θα γίνει πραγματικότητα.
Χρόνια πολλά Μητέρα Γή
“Οι λέξεις που δεσπόζουν στην βιβλική αφήγηση, περί γενέσεως του Κόσμου και που ενήργησαν σαν υπερκόσμιος διακόπτης που έδωσε Φως στο χαώδες σκότος ήταν η εντολή του Δημιουργού του Σύμπαντος Κόσμου.
Γεννηθήτω Φως!
Με το παράγγελμά του αυτό ο Μέγας Αρχιτέκτων του Σύμπαντος, ενομοθέτησε την ουράνια τάξη και εχώρισε το Φως από το σκότος και την ημέρα από την νύχτα. Απότοκος αυτής της Θείας εντολής, είναι η εμφάνιση στο στερέωμα του ζωοδότη ηλίου, τον οποίον ο πρωτόγονος άνθρωπος, ανίσχυρος να συλλάβει και να κατανοήσει την εναλλαγή των θέσεων θερμότητος και ψύχους, φωτός και σκότους, ημέρας και νυκτός, εθεοποίησε τον ήλιο.
Έτσι, εάν η ημερησία ανατολή του άστρου της ημέρας χαιρετιζόταν από όλους τους πρωτογόνους ανθρώπους ως κοινή εμπειρία, η παρατήρηση των τροπών του ήλιου απετέλεσε μέγα σταθμό στην κατάκτηση της Γνώσης και από αυτήν ξεκίνησε ο εορτασμός των Ηλιοστασίων.
Η λέξη Ηλιοστάσιο σχηματίστηκε, όταν οι άνθρωποι διεπίστωσαν τον ήλιο να φαίνεται στάσιμος (ιστάμενος) κατά τη στιγμή της μεγίστης αποκλίσεώς του προς βορρά του Ισημερινού (οπότε έχουμε το Χειμερινό Ηλιοστάσιο) και κατά τη στιγμή της μεγίστης νότιας αποκλίσεως (οπότε έχουμε το Θερινό Ηλιοστάσιο). Τα φυσικά φαινόμενα, που παρουσιάζονται στο μεταξύ των δύο ηλιοστασίων χρονικό διάστημα, υπήρξαν το ερέθισμα του ανθρωπίνου πνεύματος στην αναζήτηση της υπερτέρας Δυνάμεως, η οποία κινεί και καθορίζει τη ζωή.
Στην πρωτόγονη πνευματική του κατάσταση ο άνθρωπος τρέμει την επί μακρότερο χρόνο εξαφάνιση του ηλίου και την ταυτόχρονη επικράτηση του σκότους, του ψύχους και όλων των φυσικών στοιχείων που εξαφανίζουν την εικόνα της ζωής επί της γης. Φοβείται τον θάνατο και τον καταλαμβάνει δέος. Γεννάται τότε μέσα του η ανάγκη να αναζητήσει προστασία από το ζωοδότη ήλιο, τον οποίο παρακαλεί να μην αποτρέψει το πρόσωπό του αλλά να συνεχίσει την ζωογόνο παρουσία και ευλογία του επί της γης.
Έτσι, το χειμερινό ηλιοστάσιο γίνεται γενεσιουργός δύναμις, τόσον της ιδέας περί υπάρξεως υπερτέρας δυνάμεως, από την οποία και μόνο εξαρτάται ο άνθρωπος, όσο και της προσπαθείας του για περαιτέρω εξέλιξη του πνεύματός του, για πληρεστέρα κατανόηση της υπερτάτης αυτής δυνάμεως. Ταυτοχρόνως το χειμερινό ηλιοστάσιο διά των επικλήσεων του ανθρώπου, όπως παραμείνει στο στερέωμα ο ήλιος και να μη του στερήσει τα αγαθά που του παρέχει, δημιουργεί το κατάλληλο κλίμα, για την καθιέρωση της λατρείας του υπερτάτου Όντος, δοθέντος ότι οι παρακλήσεις τείνουν προς τον Δημιουργό του υπέρλαμπρου άστρου και όχι προς το δημιούργημά του.
Το θερινό εξ άλλου ηλιοστάσιο, με την επανεμφάνιση του άστρου της ημέρας, τη συντριβή του λευκού θανάτου, του χειμώνα, την επαναβλάστηση μετά την εαρινή ισημερία, την ανθοφορία της ανοίξεως και τέλος την καρποφορία και τη συγκομιδή, δίδει συμβολικά ανάγλυφη την έννοια και την αντίληψη της κατανικήσεως του θανάτου, του αφθάρτου της ζωής και συνεπώς της αιωνιότητος, κατ' επέκταση και της αθανασίας. 
Σήμερα ο Τεκτονισμός εορτάζει τον τέλειο θρίαμβο του φωτός επί τους σκότους. Διά της αλληγορίας αυτής ο τέκτων εορτάζει τα ευεργετήματα των πνευματικών φώτων. Εορτάζουμε αλληγορικώς την υπό των πνευματικών φώτων του αιώνως επιτελουμένη πρόοδο, όση και αν είναι και τα προς την ανθρωπότητα ευεργετήματα του Τεκτονισμού, του οποίου ο πυρσός φωτίζει διαρκώς και διαλύει καθημερινώς τα σκότη της αμαθείας, του φανατισμού και της προλήψεως.
Έτσι, οι τέκτονες τελούντες την εορτή των Ηλιοστασίων, το πράπουν, όχι γιατί είναι μιμητές των πρωτογόνων που θεοποιούσαν τον 'Ηλιο. Το κάνουν απλώς συμβολικά. Οι τέκτονες και δη οι χριστιανοί τέκτονες - και οι τέκτονες είναι καλοί χριστιανοί - στη θέση του ειδωλολατρικού χειμερινού ή Θερινού Ηλιοστασίου υψώνουν τον Δημιουργό του ήλιου, τον Θεό και Δημιουργό του Παντός.
Οι τέκτονες βαδίζοντες τον καθημερινό συνεχή, δύσκολο και ανηφορικό δρόμο της αυτοβελτίωσης, της ανιδιοτέλειας, της αυταπάρνησης και της προσφοράς, διδάσκονται από τα φαινόμενα, από την αρμονία του Σύμπαντος, την μαθηματική αρμονία των αποστάσεων και των κινήσεων του ήλιου και του σύμπαντος κόσμου, η ελαχίστη προσέγγιση, ή απομάκρυνση, ή διαταραχή, των οποίων θα σήμαινε τον αφανισμό του κόσμου, γι' αυτό και με πίστη στον Δημιουργό, τον Μεγάλο Αρχιτέκτονα του Σύμπαντος ευλαβικώς ανακράζουν:
"Ως εμεγαλύνθη τα έργα σου Κύριε. Πάντα εν σοφία εποίησας". Εν κατακλείδι, εύχομαι, όπως το Θείο Φως που συμβολίζεται αυτές τις ημέρες με τον Ήλιο, στην κορυφαία του θέση, φωτίσει τις διάνοιες όλων των απανταχού της γης τεκτόνων για το καλό των ιδίων και κατ' ακολουθία της ανθρωπότητος.
Τεκτονισμός
