Η Πλατωνική Αλληγορία του Σπηλαίου: Μια Μεταμοντέρνα Οπτική

BY DR. STANLEY SFEKAS

Presented to Phoenix Rising Academy Conference, University of Indianapolis Athens Campus

Είναι γενικά αποδεκτό ότι η πιο διάσημη αλληγορία στη Δυτική σκέψη είναι η Πλατωνική Αλληγορία του Σπηλαίου, στην αρχή του 7ου τόμου της Πολιτείας. Τώρα, λέει ο Σωκράτης καθώς παρουσιάζει την αλληγορία, φανταστείτε ότι η ανθρωπότητα ζει σε μια υπόγεια σπηλιά που έχει μεγάλη είσοδο από την οποία μπαίνει φως. Βαθιά μέσα στο σπήλαιο βρίσκονται άνθρωποι, οι οποίοι βλέπουν προς το εσωτερικό τοίχωμα του Σπηλαίου, αλυσοδεμένοι από το λαιμό και τα πόδια ώστε να μην μπορούν να κινηθούν. Δεν έχουν δει ποτέ το φως ημέρας ή τον ήλιο έξω από τη σπηλιά. Πίσω από τους φυλακισμένους καίει μια φωτιά, και ανάμεσα από τους φυλακισμένους και τη φωτιά υπάρχει ένα υπερυψωμένο πέρασμα στο οποίο είναι χτισμένο ένα χαμηλό

τοιχίο, σαν αυτά που χρησιμοποιούνται στο κουκλοθέατρο για να κρύβονται οι άνθρωποι που κινούν τις μαριονέτες. Κατά μήκος του υπερυψωμένου περάσματος περπατούν άνθρωποι κρατώντας λογής λογής αντικείμενα, τα οποία τα κρατούν με τέτοιο τρόπο ώστε να εξέχουν πάνω από το τοιχίο – αγάλματα ανθρώπων, ζώων, δέντρων, κλπ. Οι φυλακισμένοι που βλέπουν προς το εσωτερικό τοίχωμα δεν βλέπουν ο ένας τον άλλον, ούτε τον τοίχο πίσω τους από τον οποίο περνούν τα αντικείμενα –βλέπουν μονάχα τις σκιές που προβάλλουν αυτά τα αντικείμενα στο τοίχωμα της σπηλιάς.

Οι φυλακισμένοι ζουν όλη τους τη ζωή βλέποντας μόνο τις σκιές της πραγματικότητας, και οι φωνές που ακούν είναι μόνο η αντήχηση μέσα στο σπήλαιο. Αλλά οι φυλακισμένοι

εμμένουν στις οικείες σκιές και στα πάθη και τις προκαταλήψεις τους, και αν τους ελευθέρωναν και μπορούσαν να κυκλοφορήσουν και να δουν την πραγματικότητα που δημιουργεί τις σκιές, θα τυφλώνονταν από το φως της φωτιάς. Και θα θύμωναν, και θα προτιμούσαν να επιστρέψουν στον κόσμο των σκιών τους.

Αλλά αν ένας από τους φυλακισμένους ελευθερωνόταν και γυρνούσε να δει, στο φως της φωτιάς, το σπήλαιο και τους υπόλοιπους φυλακισμένους, και το πέρασμα, και αν τότε τον έσερναν έξω από τη σπηλιά, επάνω, στο φως του ήλιου, θα έβλεπε τα πράγματα αυτού του κόσμου όπως είναι στην πραγματικότητα, και στο τέλος θα έβλεπε τον ίδιο τον ήλιο. Τι θα πίστευε τότε αυτός ο άνθρωπος για τη ζωή μέσα στη σπηλιά και για το τι γνωρίζουν οι άνθρωποι που βρίσκονται εκεί για την πραγματικότητα και την ηθική; Και αν ξανακατέβαινε μέσα στο σπήλαιο, δεν θα δυσκολευόταν πολύ να ξανασυνηθίσει στο σκοτάδι; Ώστε να μην ανταγωνίζεται αυτούς που δεν έφυγαν ποτέ από τη σπηλιά; Δεν θα γινόταν υποκείμενο γελοιοποίησης, περιφρόνησης, ίσως και σωματικής επίθεσης από τους άλλους;

Από τις πολλές αλληγορίες στην Δυτική Ιστορία των ιδεών, η αλληγορία του Σπηλαίου είναι αυτή στην οποία βρίσκουμε τις συχνότερες αναφορές. Αλλά τι είναι μια αλληγορία; Μια αλληγορία είναι ένα είδος ιστορίας στην οποία αυτό που πραγματεύεται, συγκρίνεται με κάτι άλλο που του μοιάζει, αλλά το τι ακριβώς είναι αυτό το κάτι άλλο, δεν αναφέρεται. Άρα μια αλληγορία ορίζεται ως ατελής παρομοίωση – ο αναγνώστης πρέπει να συμπληρώσει αυτό «που μοιάζει» με τα γεγονότα που αφηγείται η ιστορία. Με τι, άρα, να συγκρίνουμε την αλληγορία του σπηλαίου; Οι άνθρωποι στο σπήλαιο ζουν τις ζωές τους στο ημίφως, αλυσοδεμένοι από το λαιμό και τα πόδια, αδυνατούν να γυρίσουν να δουν τι βρίσκεται πίσω τους, και ποτέ δεν μαθαίνουν ότι αυτό που βλέπουν στο τοίχωμα του σπηλαίου είναι μόνο σκιές. Είναι σκλαβωμένοι, αλλά δεν το ξέρουν. Αγνοούν τον εαυτό τους και την πραγματικότητα. Με ποιους μπορούν να συγκριθούν;

Από την εποχή του Πλάτωνα, ιστορικά κάθε γενιά έχει τανταλιστεί από αυτό το ερώτημα, πως συγκρίνεται η Αλληγορία του Σπηλαίου με την εποχή μας, με την δική μας κοινωνία; Με ποια στοιχεία της δικής μας ζωής μπορεί να συγκριθεί το Σπήλαιο; Το ερώτημα δελεάζει κι εμάς: Τι σχέση έχει η Αλληγορία του Σπηλαίου για τον τωρινό μας κόσμο; Με ποια στοιχεία της δικής μας ζωής μπορεί να συγκριθεί; Οι ακόλουθες γενικές και ευρείες ερμηνείες της αλληγορίας εμφανίζονται εδώ και πολλές γενεές, και εξακολουθούν να είναι σχετικές και συγκινητικές για πολλούς ανθρώπους και στις μέρες μας.

Για όλες τις γενεές, καθ’όλη τη διάρκεια της ιστορίας, αποτελεί αλληγορία ύπνου και αφύπνισης, του χρόνου που κοιμόμαστε στο σκοτάδι του σπηλαίου, και της ανάγκης της αφύπνισης με μια καθαρή οπτική του κόσμου. Αποτέλεσε αλληγορία της ανάγκης για αναγέννηση, της ανάδυσης μέσα από το σκοτάδι της διαφθοράς στο φως της αλήθειας και της ηθικής. Είναι εκπαιδευτική αλληγορία που αναφέρεται στην ανάγκη της εποχής μας να ανελιχθεί μέσα από τα στάδια της Παιδείας, από το σκοτάδι της πνευματικής και ηθικής σύγχυσης στις καθημερινές του πεποιθήσεις, προς το φως της αληθινής γνώσης και των αληθινών αρχών. Μπορεί επίσης να θεωρηθεί θρησκευτική αλληγορία της Χριστιανικής μεταστροφής από το σπήλαιο της εγωιστικής αγάπης και αναζήτησης και αυταρέσκειας στην αγάπη του Θεού και την αφοσίωση στην Αλήθειά Του.

Αλλά ίσως να υπάρχουν και ερμηνείες της αλληγορίας που να αφορούν συγκεκριμένα τον δικό μας Μεταμοντέρνο κόσμο.

(1) Η Αλληγορία του Σπηλαίου μπορεί να θεωρηθεί ολέθρια κριτική της καθημερινότητας μας, στην οποία οι ζωές μας είναι δεσμώτες επιπολαιοτήτων και σκιών, και όχι ουσίας. Μια καλή ζωή, θεωρείται αυτή στην οποία ικανοποιούμε τις επιθυμίες μας. Δεν συνειδητοποιούμε ότι ζούμε σε πλάνη, με επιφανειακές γνώσεις , ψεύτικα και αντικρουόμενα ιδεώδη. Στις ζωές μας κυριαρχεί το παιχνίδισμα των σκιών που δημιουργούν οι αεικίνητες σκιές στη οθόνη της τηλεόρασης ή του υπολογιστή. Όπως είπε ο Marshal Mc Luhan, ζούμε στον «Πολιτισμό της Εικόνας.» Και πλέον δεν ξέρουμε ποιος ελέγχει τις εικόνες με τις οποίες βομβαρδιζόμαστε καθημερινά.

(2) Η Αλληγορία του Σπηλαίου επίσης μπορεί να θεωρηθεί ολέθρια κριτική της επιστήμης της εποχής μας, που δίνει έμφαση μόνο σε ότι μπορούν να αντιληφθούν οι αισθήσεις μας. Και η Επιστήμη είναι αλυσοδεμένη, ώστε βλέπει μόνο σκιές. Βασίζεται στις παρατηρήσεις των αισθήσεων. Τα συμπεράσματά της παίρνουν μόνο τη μορφή συσχετισμών των παρατηρήσεων. Δεν αποτολμά την εξερεύνηση των πραγματικών αιτιών ή μακροπρόθεσμων συνεπειών. Οι γνώσεις του εμπειρικού επιστήμονα είναι ακολουθίες αντιλήψεων όπως αυτές των φυλακισμένων στη σπηλιά, οι οποίοι αντιλαμβάνονται άριστα τις ακολουθίες των σκιών στο τοίχωμα. Επίσης ασκεί κριτική στην επιστημονική μας τεχνολογία και βιομηχανία, που αναπτύσσεται και παράγει ώστε να εκπληρώσει επιπόλαιες ανάγκες, αδιαφορώντας για τις πραγματικές μας ανάγκες ή για τα ηθικά ή περιβαλλοντικά ζητήματα.

(3) Είναι βέβαια, και πολιτική αλληγορία. Η ζωή στο σπήλαιο είναι η πολιτική ζωή. Τόσο οι ηγέτες όσο και ο λαός είναι και αμαθείς, και διεφθαρμένοι, χωρίς πραγματική γνώση του εαυτού τους ή του κόσμου, λειτουργώντας με κίνητρο την απληστία, την εξουσία, και την αυταρέσκεια. Είναι αλυσοδεμένοι, δεσμώτες της αμάθειας και των παθών, της μαζικής υστερίας υπέρ ή κατά φευγαλέων ζητημάτων, πιστεύουν σε σύγχρονες ιδεολογίες που είναι ψευδαισθήσεις, οι σκιές της στιγμής στο τοίχωμα του σπηλαίου.

(4) Είναι μια αλληγορία του βασιλιά-φιλοσόφου. Ο απελευθερωμένος, αφού έχει καταφέρει να κάνει την ανάβαση ώστε να μάθει την αλήθεια και το Αγαθό, έχει μια αποστολή: να επιστρέψει στο σπήλαιο, να φέρει τα καλά νέα, ακόμη κι αν κινδυνεύει να τον σκοτώσουν για αυτή του την υπηρεσία. Ο Πλάτωνας σκεφτόταν τον Σωκράτη. Εμείς σκεφτόμαστε τον Ιησού.

Για τον Πλάτωνα, αυτοί που έχουν ανεβεί κι έχουν βγει από τη σπηλιά στο φως του ήλιου, είναι εξ αιτίας αυτού και μόνο άξιοι να κυβερνήσουν, να γίνουν οι βασιλείς-φιλοσόφοι της κοινωνίας, οι φύλακές της. Αλλά εδώ ξαφνικά η Αλληγορία του Σπηλαίου έρχεται σε αντίφαση με τη σύγχρονη αντίληψη που έχουμε για τους εαυτούς μας, για τον κόσμο, και για την πολιτική. Τίθενται δύο ερωτήματα: Πρώτον, υπάρχει, όπως πιστεύει ο Πλάτωνας, μια μοναδική, απολύτως αληθινή, αμετάτρεπτη και αιώνια έννοια της δικαιοσύνης, της αρετής, της ιδανικής κοινωνίας, του ιδανικού ανθρώπου; Και αυτές οι έννοιες, είναι τέτοιες που μόνο λίγοι άνθρωποι ανώτερης διανόησης είναι σε θέση να μορφωθούν ώστε να τις αποκτήσουν; Δεύτερον: αυτή η γνώση, θα δικαίωνε μια απολυταρχική κυβέρνηση από αυτό το ελίτ των διανοουμένων, οι οποίοι θα κυβερνούσαν με ανεξέλεγκτη εξουσία; Αυτό θα ερχόταν σε απόλυτη αντίθεση με τη σημερινή δημοκρατία, που αποτελείται από την κυβέρνηση των πολλών μέσα από τους εκλεγμένους τους εκπροσώπους.

Ο Πλάτωνας απάντησε θετικά και στις δύο ερωτήσεις. Αυτή ήταν η λύση του στην διανοητική και ηθική σήψη της εποχής του – μια απολυταρχική, αυταρχική κυβέρνηση σχηματισμένη από μια μικρή ελίτ, μορφωμένοι με πραγματική γνώση και αρετή, στην ουσία τους έννοιες παγιωμένες για όλη την αιωνιότητα. Ο σύγχρονος κόσμος στην πλειοψηφία του απαντά αρνητικά. Ανησυχεί για το ποιος θα φυλάσσει τους φύλακες; Quis custodiet custodes?

(5) Τέλος, για μας, όπως και για τον Πλάτωνα, η Αλληγορία του Σπηλαίου είναι μια αλληγορία απόγνωσης κι ελπίδας. Όπως ο Πλάτωνας, ζούμε σε μια εποχή απώλειας νοήματος και υποχρεώσεων, καταρρέοντα επίπεδα ελπίδας και ηθικής, διαφθοράς στην πολιτική ζωή, και παρακμή της προσωπικής αξιοπρέπειας. Αυτή είναι η απόγνωσή μας. Αλλά υπάρχει μια ελπίδα που μοιραζόμαστε με την αλληγορία του Πλάτωνα, η ελπίδα της ανέλιξης προς την αλήθεια και τις αρχές που είναι ότι καλύτερο μπορούμε να μάθουμε, ως γνώμονες για μια καλή ζωή. Για μας, όπως και για τον φυλακισμένο που απελευθερώνεται από τα δεσμά του, το πρώτο βήμα είναι η αναγνώριση των παρόντων ψευδαισθήσεων γι’αυτό που είναι, οι τωρινές φευγαλέες σκιές στο τοίχωμα της σπηλιάς μας.