Τα ακόλουθα δύο κεφάλαια είναι αποσπάσματα από τη μελέτη "Τί είναι Τεκτονισμός" του καθηγητή κου Στ. Παϊπέτη (έκδ. Ε.Μ.Σ.Τ.Ε., 1991) και παρατίθενται προς σχετική ενημέρωση του αναγνώστη.
Α. Στο παρόν παρατίθενται, με τη μορφή συνέντευξης θέματα που συνιστούν τον κορμό της αντιτεκτονικής προπαγάνδας του 20ου αιώνα.
Ερ. - Απ' όσα ακούστηκαν προκύπτει άμεσα πως ο Τεκτονισμός κι η διδασκαλία του περιέχουν, όπως αναφέρεται και στα τυπικά του, «κάθε ηθική και κοινωνική αρετή». Είναι όμως γεγονός αναμφισβήτητο, ότι από την αρχή της εμφάνισης του έχει γίνει αντικείμενο έντονης πολεμικής και οι εναντίον του κατηγορίες ξεπερνούν σ' εφευρετικότητα και την πιο τολμηρή φαντασία. Πού αποδίδετε την αντίφαση αυτή;
Απ. - Είναι φυσικό, κάθε τι που καλύπτεται από τον πέπλο του εκλεκτικισμού και εσωτερικότητας να προξενεί δυσπιστία και φόβο κι ανησυχία στον απλό άνθρωπο. Μια τέτοια εξήγηση όμως δεν μπορεί να δικαιολογήσει την αρνητική συμπεριφορά ατόμων, που οι γνώσεις τούς, η κοινωνική τους στάθμη καθώς και οι υπεύθυνες θέσεις που κατέχουν στην κοινωνική ιεραρχία, θα έπρεπε να τους έχουν επιβάλει πιο υπεύθυνη αντιμετώπιση, τουλάχιστον απέναντι σε αιτιάσεις που ουδέποτε αποδείχτηκαν. Τα αίτια επομένως του Αντιτεκτονισμού θα πρέπει να αναζητηθούν σε κοινωνικούς λόγους.
Ερ. - Ποίοι είναι οι λόγοι αυτοί;
Απ. - Καθώς η πολεμική κατά του Τεκτονισμού ξεκίνησε ευθύς μετά την αναγγελία της ίδρυσης της Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας το 1717 και την μετέπειτα διάδοση τού Τεκτονισμού στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο, πρέπει μάλλον να αναζητήσουμε τα αίτια στις αυταρχικές δομές των κοινωνιών της εποχής εκείνης. Αναφερόμαστε ουσιαστικά στους δύο κορυφαίους θεσμούς που μοιράζονταν σε στενή αλληλεξάρτηση την κοσμική εξουσία, δηλ. το κράτος και την εκκλησία, που η διατήρηση της εξουσίας αυτής με κάθε μέσο αποτελούσε τον υπέρτατο αντικειμενικό τους σκοπό. Προχώρησαν έτσι σε κατασταλτικά μέτρα ενάντια σ' ένα θεσμό, που υποπτεύονταν – και δικαιολογημένα – πως ήταν φορέας φιλελεύθερων και προοδευτικών ιδεών ή – κατά τη δική τους διατύπωση - φυτώριο επαναστατικών και ανατρεπτικών στοιχείων. Με εξαίρεση τις βρετανικές νήσους, τα μέτρα αυτά εφαρμόστηκαν στις πιο πολλές Ευρωπαϊκές Χώρες.
Ερ. - Πού έγιναν τέτοιες σημαντικές διώξεις;
Απ. - Ουσιαστικές διώξεις του Τεκτονισμού έγιναν πρώτα στην Ιταλία και άρχισαν με τη Βούλλα του Πάπα Κλήμεντος ΧΙΙ InEminentiτο 1738, που ipsofacto αφόριζε τους Τέκτονες και έδινε το δικαίωμα της άφεσης μόνο στον ίδιο τον Πάπα. Δεύτερα βούλλα εκδόθηκε το 1751 από τον Πάπα Βενέδικτο XIV, η Providas, που ουσιαστικά περιείχε την προηγούμενη. Επανέκδοση των δυο έγινε από τον Πίο VI το 1786. Αποτελούν τις πρώτες καταδίκες του Τεκτονισμού για λόγους γενικών αρχών και είναι χρήσιμο να αναζητήσουμε τις
συνθήκες που τις προκάλεσαν και τα κίνητρά τους.
Ερ. - Ποιές ακριβώς αιτιάσεις κατά του Τεκτονισμού επικαλείτο η πρώτη; 
Ερ. - Πράγματι, δεν μπορούμε να δεχθούμε πως μόνο οι λόγοι αυτοί όταν αρκετοί για να προκαλέσουν τέτοια έντονα αντίδραση. Η σύγχρονη ιστορική έρευνα τί έχει να μας αποκαλύψει;
Απ. - Δυστυχώς μόνο τα αρχεία της Ιερής Εξέτασης υπάρχουν κι αυτά είναι ανεπαρκή για να αποκαλύψουν τα πραγματικά κίνητρα της In Eminenti. Από την άλλη μεριά ούτε η φυσική καχυποψία της Αγίας Έδρας απέναντι σε μια μυστική Εταιρεία, που συνάθροιζε πρόσωπα διαφόρων θρησκειών και έδινε μυστικούς όρκους, ούτε η προτεσταντική προέλευση του συστήματος, που φυσικά ενοχλούσε τους κυρίαρχους καθολικούς και Ιακωβινικούς κύκλους της Ρώμης, δεν εξηγούν γιατί αυτό η εχθρότητα εκδηλώθηκε κατά τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, γιατί οι ίδιοι οι καθολικοί πολύ λίγο την πήραν υπ' όψη τους και γιατί η Αγία Έδρα παύει να ενδιαφέρεται για τον Τεκτονισμό μετά το 1751. Πιθανές εξηγήσεις είναι το αντιβρεταννικό ρεύμα στα Γαλλία του 1737 κι η επίδραση των Προτεσταντών στις Ιταλικές Στοές, που ενοχλούσαν τους καθολικούς και την υπόθεση των Stuart, ιδιαίτερα μετά την άνοδο του Τέκτονα Φραγκίσκου της Λωρραίνης στο θρόνο της Τοσκάνης το 1737. Απ' ό,τι όμως τελικά διακρίνεται, η δίψα της κοσμικής εξουσίας εμφανίζεται και πάλι σε όλη την αποκρουστική της μεγαλοπρέπεια: Από το 1730 η Αγία Έδρα προσπαθεί με την Ιερά Εξέταση να εισδύσει μέσα στις Τεκτονικές δραστηριότητες. Το επίκεντρο φαίνεται να είναι η Φλωρεντία, και υπάρχουν υποψίες ότι οι Τέκτονες συνδέονται με κύκλους ελευθέρων συζητητών στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Η Ιερή Εξέταση κάνει επιδρομές σε βιβλιοπωλεία της Φλωρεντίας και συλλαμβάνει εξέχοντες Τέκτονες. Μια ψυχρότητα αρχίζει να διαφαίνεται μεταξύ Ρώμης και Φλωρεντίας, που άρχισε το 1737 με το θάνατο του τελευταίου των Μεδίκων και την ανάρρηση του Φραγκίσκου της Λωρραίνης στο θρόνο και που χειροτέρεψε στα επόμενα χρόνια, σε βαθμό που οι παπικοί αντιπρόσωποι θα απαιτήσουν από το νέο Μεγάλο Δούκα να απολύσει κάποιον αξιωματικό που έδειχνε ακραίο αντικληρισμό. Όμως ούτε κι εδώ βρίσκεται η αιτία. Ο Κλήμης ΧΙΙ, Πάπας από το 1730 μέχρι το 1740, ήταν απόγονος μιας μεγάλης οικογένειας τραπεζιτών της Φλωρεντίας, των Corsini. Ένας ανιψιός του είχε την ελπίδα να διαδεχθεί τον τελευταίο Μέδικο στο θρόνο της Τοσκάνης, ελπίδα που, όπως αναφέρθηκε, χάθηκε με την άνοδο του Φραγκίσκου της Λωρραίνης σ' αυτόν. Ένας άλλος ανιψιός του, ο Καρδινάλιος Neri Corsini, πρώην διπλωμάτης στην υπηρεσία των Μεδίκων, παρέμεινε για πολλά χρόνια υπερασπιστής της κυριαρχίας του Πάπα ενάντια στους αντιπάλους της. Έτσι η Βούλλα φαίνεται να εκδόθηκε κάτω από την πίεση προσωπικών και οικογενειακών συμφερόντων, που κι αν δεν έχουν επιβεβαιωθεί απόλυτα στις λεπτομέρειές τους, καμιά μέχρι σήμερα απόδειξη δεν έχει βρεθεί για τις αιτιάσεις κατά του Τεκτονισμού, όπως συνομωσία κατά του Χριστιανισμού κλπ.
Απ. - Η Ιερή Εξέταση δεν θα μπορούσε ν' αποτελέσει εξαίρεση στο ματωμένο τούτο κανόνα, μέσα στα σφαίρα της επιρροής της, δηλ. σης καθολικές Χώρες της Ευρώπης: Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία. Αληθινά τραγικό είναι το παράδειγμα του Τέκτονα John Custos Άγγλου υπηκόου, που συνελήφθη το 18ο αιώνα στη Λισαβόνα και υπεβλήθη στα πιο τραγικά βασανιστήρια για να ομολογήσει υποθετικά εγκλήματα του ίδιου και των Τεκτόνων. Εξάλλου η αντιτεκτονική φιλολογία, που αριθμεί σήμερα χιλιάδες τόμους, έχει και αυτή το μερίδιο της ευθύνης για τους διωγμούς κατά του Τεκτονισμού. Η υπόθεση του δημοσιογράφου William Morgan, που, αφού δημοσίευσε ένα βιβλίο που εξέθετε τον Τεκτονισμό με δήθεν αποκαλύψεις, εξαφανίστηκε στα συνέχεια, αποτελεί τυπικό παράδειγμα. Αν και υπάρχουν μαρτυρίες ότι χρόνια αργότερα βρέθηκε να ζει στα νησιά της Καραϊβικής, ξαναπαντρεμένος με 9 παιδιά, όπου και πέθανε το 1864 σε ηλικία 89 ετών, η εξαφάνισή του αποδόθηκε στους Τέκτονες με αποτέλεσμα να εξαπολυθεί στις Η.Π.Α. ένα αληθινό πογκρόμ εναντίον τους.
Ερ. - Αυτά όμως έγιναν τον περασμένο αιώνα. Είναι πιθανό κάτι τέτοιο να επαναληφθεί στις μέρες μας;
Απ. - Θα πρέπει ίσως να αναλογισθούμε με τρόμο τις πιθανές συνέπειες κάποιων απόλυτα φυσιολογικών γεγονότων, στα οποία ο καθένας μας υπόκειται, όπως π.χ. το αυτοκινητιστικό ατύχημα ή την καρδιακή προσβολή, αν κάτι απ' αυτά συνέβαινε σ' έναν από τους δικούς μας δημοσιογράφους, ενώ δημοσίευαν από καιρό σε καιρό του κόσμου τα τρομερά σε βάρος του Τεκτονισμού και των Τεκτόνων, αναπαράγοντας με απίστευτη ανευθυνότητα τα επιχειρήματα των σκοταδιστών του Μεσαίωνα - σήμερα και στον τόπο μας!
Ερ. - Ποιές άλλες διώξεις ακολούθησαν;
Απ. - Η συνέχεια είναι ανατριχιαστικά αιματηρή. Τα θύματα μεταξύ των Τεκτόνων για την ιδιότητά τους αυτή δεν μετρούν σε χιλιάδες, δεν μετρούν σε δεκάδες χιλιάδων: Είναι εκατοντάδες χιλιάδων! Μετά τις σφαγές των Τεκτόνων ανάμεσα στα 1928 και 1936 σε διάφορες χώρες - από το Μεξικό μέχρι την Κίνα, τις Φιλιππίνες και την Ιαπωνία, φθάνουμε στο κορυφαίο παράδειγμα της αιματηρής παράνοιας στη φασιστική Ιταλία και τη ναζιστική Γερμανία, όπου οι Τέκτονες ταυτίστηκαν με τους Εβραίους και συμμερίστηκαν την τραγική τους μοίρα. Από το πλήγμα τούτο ο Γερμανικός Τεκτονισμός ακόμα και σήμερα δεν έχει συνέλθει.
Ερ. - Ποιές αιτιάσεις εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να χρησιμοποιούνται κατά του Τεκτονισμού και των Τεκτόνων;
Απ. - Η μυστικότητα φαίνεται ότι διεγείρει ακόμα τις υποψίες, παραβλέποντας το γεγονός ότι πολύ λίγα τεκτονικά πράγματα έχουν απομείνει στις μέρες μας που είναι μυστικά. Κι αυτά δεν είναι τίποτε άλλο από τα μέσα αλληλοαναγνώρισης, που κατά τους πανάρχαιους κανόνες - αυτούς που ονομάζουμε Αρχαία Οροθέσια - οι Τέκτονες έχουν υποχρέωση να μην αποκαλύπτουν. Τα στοιχεία αυτά παραμένουν αμετάβλητα από χρόνου αμνημονεύτου και κατά συνέπεια δεν είναι δυνατό να θεωρηθούν ότι μεταφέρουν ή αποτελούν πληροφορίες ή γνώσεις μυστικές και κωδικοποιημένες. Οι αρχές, η μεθοδολογία, οι κανονισμοί και τα τυπικά των διαφόρων τελετών ακόμα, είναι τις πιο πολλές φορές διαθέσιμα με επίσημο τρόπο - για να εξαιρέσουμε τα αντιτεκτονικά κείμενα, που για να πολεμήσουν τον Τεκτονισμό «αποκαλύπτουν» δήθεν μυστικά του και μάλιστα σχολιασμένα με το δικό τους αυθαίρετο τρόπο, σε βαθμό που ασφαλώς δεν μπορούν να αποτελέσουν πηγές αξιόπιστες.
Ερ. - Εν πάση όμως περιπτώσει, σε τί βαθμό μια νόμιμη οργάνωση δικαιούται να διαθέτει μη ανακοινώσιμα μυστικά;
Απ. - Ασφαλώς κάθε άτομο, οικογένεια, εταιρεία ή οργάνωση δικαιούται να μην ανακοινώνει ορισμένες λεπτομέρειες των πεπραγμένων της. Τούτο είναι απόλυτα παραδεκτό, αρκεί η κοινωνία να είναι πεπεισμένη για την αγαθότατα των επιδιώξεών της. Έτσι έχουμε το δικαίωμα να προσβλέπουμε στην κοινωνική αποδοχή της ιδιορρυθμίας μας αυτής, εφόσον μάλιστα τα ίδια τα αγαθά μας έργα, μας έχουν καταξιώσει στο κοινωνικό σύνολο - και τούτο είναι ασφαλώς για μας ένα σπουδαίο δίδαγμα.
Απ. - Είδαμε ότι η ισότητα όλων των ανθρώπων αποτελεί θεμελιώδη τεκτονική διακήρυξη και συνεπώς καμία διάκριση, εκτός από την ηθική υπόσταση του ατόμου και την προσφορά των αγαθών του έργων στην κοινωνία, δεν είναι παραδεκτή από τον Τεκτονισμό. Αλλού επομένως πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια του γεγονότος που αναφέρθηκε. Και αυτά είναι πριν απ' όλα ιστορικά. Οι αρχαίοι κανόνες - τα Οριοθέσια - αφορούσαν τις συντεχνίες των οικοδόμων στη Μεγάλη Βρετανία, ένα επάγγελμα στο οποίο για φυσικούς λόγους - και επίπλέον βέβαια για κοινωνικούς την εποχή εκείνη - η συμμετοχή γυναικών ήταν αδύνατη. Ακόμα, στην ίδια εποχή, η κοινωνική θέση της γυναίκας ήταν περίπου ανύπαρκτη, ενώ στην ηπειρωτική Ευρώπη, κάτω από τη Δαμόκλεια σπάθη της Ιερής Εξέτασης, η εισδοχή γυναικών ήταν αδιανόητη. Καθώς όμως η ίδια η υπόσταση του Τεκτονισμού και η μακροβιότητά του οφείλεται στην παράδοση που εκφράζουν τα Οριοθέσια, δεν ήταν δυνατή, έστω και στα μετέπειτα χρόνια, η παραβίαση ενός απ' αυτά, χωρίς να ανοίξει ο δρόμος για τη συστηματική παραβίαση και των υπολοίπων, δηλ. για την κατάλυση της ίδιας της αρχικής υπόστασης του Τεκτονισμού. Εξ' άλλου στη συνέχεια δημιουργήθηκαν γυναικεία ή και μικτά τεκτονικά τάγματα, τα οποία όμως ο κανονικός Τεκτονισμός, για τους λόγους που αναφέρθηκαν, δεν μπορεί να αναγνωρίσει. Υπάρχουν τέλος αρκετοί που πιστεύουν ότι η φιλοσοφική αναζήτηση και η προσπάθεια αυτοβελτίωσης, που επιχειρούνται μέσα στις Στοές, συνεπάγονται ευαίσθητες ψυχολογικές διαδικασίες, που ή αναπόφευκτη αλληλεπίδραση των φύλων θα μπορούσε να επηρεάσει αρνητικά.
Απ. - Πραγματικά κάτι τέτοιο θα ήταν απολύτως αναγκαίο, αν ο Τεκτονισμός ήταν θρησκεία, οπότε η μητρική συμβολή στη γαλούχηση των παιδιών στα αντίστοιχα δόγματα θα ήταν απαραίτητη. Ο Τεκτονισμός όμως δεν είναι θρησκεία και δέχεται στους κόλπους του άνδρες «ωρίμου ηλικίας και υγιούς κρίσεως». Υπενθυμίζεται ότι η ηλικία εισδοχής είναι τα 21 χρόνια, οπότε εκτιμάται ότι ο κάθε υποψήφιος έχει σχηματίσει συγκεκριμένες απόψεις και έχει κάνει τις επιλογές του ως προς τα θεμελιώδη υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου. Κάνει δηλ. το ακριβώς αντίθετο από ό,τι λογικά θα ανέμενε να κάνει μια οποιαδήποτε θρησκεία, η οποία φυσιολογικά θα έπρεπε να προσεταιρισθεί τη γυναίκα, ως μητέρα και σύζυγο, ώστε αυτή γαλουχεί τα παιδιά της στα δόγματά της από τα νεαρότερη δυνατή ηλικία.
Ερ. - Υποστηρίζεται από πολλούς ότι οι τεκτονικές τελετές έχουν έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα.
Απ. - Έχουν έντονο συμβολικό και συγκινησιακό χαρακτήρα, όπως ακριβώς και η αρχαία ελληνική τραγωδία, που χρησιμοποιούσε ψυχοδραματικές διεργασίες για να περάσει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο τα μηνύματά της. Κανείς όμως καλόπιστος άνθρωπος δεν μπορεί να παραβλέψει την απουσία οποιασδήποτε τεκτονικής υπόσχεσης για τη σωτήρια της ψυχής των μελών του και κατά συνέπεια Θείας Ευχαριστίας στις τελετές του και ακόμα την απουσία οποιουδήποτε ιερατείου: Οι επικεφαλής των τεκτονικών σωμάτων εκλέγονται με δημοκρατικές διαδικασίες για θητεία ορισμένου χρόνου, που μάλιστα δε μπορεί κατά κανόνα να ανανεωθεί παρά για μια ή δυο φορές.
Ερ. - Ας αναφερθεί ακόμα ότι οι αιτιάσεις για άμεση σχέση με μαγεία, αποκρυφισμό ή ακόμα και στοιχεία παγανιστικά ή ειδωλολατρικά έχουν γίνει συνείδηση σε πολύ κόσμο.
Απ. - Εκτός από μια άμεση και κατηγορηματική διάψευση των αιτιάσεων αυτών, ας τονισθεί στο σημείο αυτό για μια ακόμα φορά ότι οι θέσεις που διατυπώνονται στο παρόν αφορούν στο γνήσιο αρχαίο Τεκτονισμό, όπως αυτός ασκείται από τις κανονικές και διεθνώς αναγνωρισμένες - πάντα με βάση αυστηρούς και επακριβείς κανόνες - Μεγάλες Στοές. Αντίθετα θα ήταν μάταιο και ανειλικρινές να ισχυριστεί κανείς ότι δεν υπήρξαν ή δεν υπάρχουν σώματα που αυτοαποκαλούνται τεκτονικά, καμιά όμως δεν έχουν σχέση με τους κανόνες και τις πρακτικές του κανονικού Τεκτονισμού και που σε πολλές περιπτώσεις καταγγέλλονται ότι διέπραξαν ή διαπράττουν τις παραβιάσεις που αναφέρατε και πολλές άλλες ακόμα. Θα ήταν όμως άδικο οι τελευταίες να χρεωθούν στον κανονικό Τεκτονισμό μόνο και μόνο επειδή οι εκάστοτε αντιφρονούντες ή κατήγοροι δεν μπορούν ή δεν θέλουν να κατανοήσουν τις τέτοιες διαφορές και διακρίσεις.
Ερ. - Η τεκτονική αλληλεγγύη έχει προκαλέσει φήμες ότι η αλληλοϋποστήριξη μεταξύ των Τεκτόνων φθάνει σε όρια που ξεπερνούν τη νομιμότητα σε βάρος των άλλων ανθρώπων.
Απ. - Είναι διακηρυγμένη τεκτονική αρχή πως η χρησιμοποίηση της ιδιότητας του Τέκτονα για ιδιοτελείς σκοπούς είναι απόλυτα απαράδεκτη. Πέρα από τη φυσική για φίλους αγαθή προδιάθεση, ο Τέκτων θέτει πάνω απ' όλα την τήρηση του ηθικού νόμου, αποφεύγοντας να αδικήσει οποιονδήποτε, αλλά και κρίνοντας με διπλάσια αυστηρότατα τον Αδ. του Τέκτονα, που θα παραβιάσει τις από κοινού διακηρυγμένες αρχές. Δεν είναι βέβαια δυνατό να αποκλεισθεί η περίπτωση παραβίασης της αρχής αυτής. Αν όμως η παραβίαση αυτή περιέλθει σε γνώση της Τεκτονικής αρχής, οι κυρώσεις που θα ακολουθήσουν θα είναι βαρύτατες. Από την άλλη μεριά πάλι, αν δεχθούμε ότι οι πράξεις των μελών του οποιουδήποτε οργανωμένου συνόλου, ακόμα κι εκείνες που παραβιάζουν τις αρχές του, το χαρακτηρίζουν, τότε ασφαλώς πρέπει να απορρίψουμε ως απαράδεκτο κάθε θρησκευτικό, ηθικό ή κοινωνικό θεσμό, με όλες τις συνέπειες που ακολουθούν την παράλογη τούτη τοποθέτηση.
Ερ. - Η επόμενη κατηγορία είναι πως ο Τεκτονισμός είναι θρησκεία και μάλιστα μη γνωστή και κατά συνέπεια δεν προστατεύεται από το Νόμο.
Απ. - Αναφέραμε κιόλας τους ουσιαστικούς λόγους για τους οποίους ο Τεκτονισμός δεν είναι θρησκεία. Δυστυχώς η ίδια η Πολιτεία επιμένει με ανεπίτρεπτο τρόπο να προβάλλει την άποψη αυτή, επιτρέποντας την προβολή της μέσα από τα ίδια τα γυμνασιακά βοηθήματα. Εκεί η γυμνότητα των επιχειρημάτων αλλά κι οι ουσιαστικές ανακρίβειες δημιουργούν πολλές αμφιβολίες για την ίδια τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών της χώρας μας. Την ίδια πικρία προκαλεί και η σκέψη ότι ανενόχλητα ο καθένας μπορεί να δημοσιεύει τερατώδεις κατηγορίες ενάντια σε κάποιους συμπολίτες του, χωρίς η Πολιτεία να ενδιαφέρεται, είτε να τις επιβεβαιώσει και να τις αντιμετωπίσει, είτε να σταματήσει την απαράδεκτη αυτή συκοφάντηση.
Ερ. - Υπάρχουν πολλοί που πιστεύουν ότι ο Τεκτονισμός είναι οργάνωση με παγκόσμια επιρροή, όπου κάποιος ή κάποιοι κεντρικοί εγκέφαλοι αποφασίζουν ουσιαστικά για τη μοίρα του κόσμου!
Απ. - Πέρα από τις αφελείς δεισιδαιμονίες, κάτι τέτοιο εκφράστηκε μέσα από τη διατύπωση αυτού που οι ιστορικοί αποκαλούν «συνομωτική αντίληψη της Ιστορίας», κάτι που όχι μόνο δεν επιβεβαιώθηκε από την ιστορική έρευνα, αλλά αντίθετα ερμηνεύτηκε ως ο αιώνιος πόθος των ανθρώπων να προσδιορίσουν τον ένα και μοναδικό υπεύθυνο όλων των δεινών τους, που, αν τον εξουδετερώσουν, θα απαλλαγούν από κάθε δοκιμασία. Η απόλυτη όμως ανεξαρτησία των τεκτονικών δυνάμεων που λειτουργούν στις διάφορες επικράτειες είναι αναμφισβήτητο δεδομένο, οπότε το επιχείρημα αυτό καταπίπτει από μόνο του.
