Ο τεκτονισμός και ο Ελληνισμός της Διασποράς

Του Βασιλη Μαγκλαρα

ΙΛΙΑ ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΓΙΩΤΗ - SΑΝGΜΕΙSΤΕR

Ο Τεκτονισμός στην ελληνική κοινωνία και γραμματεία του 18ου αιώνα. Οι γερμανόφωνες μαρτυρίες.

εκδ. Περίπλους, 2010

Η μεταπολεμική ελληνική «συλλογική συνείδηση» έχει καταγράψει τον τεκτονισμό ως ένα μυστικό και ιδιοτελές μάζωμα ανθρώπων που λειτουργεί πίσω και πέρα από το κοινωνικό φως, με σκοπό την εξασφάλιση υλικών ή άλλων προνομίων. Η μυστικότητα του τεκτονικού εταιρισμού και το συμβολικό τελετουργικό του έχουν συμβάλει στη δημιουργία της εν λόγω αντίληψης, που αξίζει να σημειωθεί πως είναι μοναδική σήμερα μεταξύ των υπολοίπων ευρωπαϊκών κοινωνιών.

Σ' αυτό το πλαίσιο της σύγχρονης νέο-ελληνικής συγκυρίας, η πρωτότυπη και απροκατάληπτη έρευνα της Χατζηπαναγιώτη αναδεικνύει με αναλυτικό τρόπο, μέσα από αρχειακή έρευνα, την πορεία και τη συμβολή του τεκτονισμού στον διαφωτισμό του ελληνικού έθνους, αλλά κυρίως στην αφύπνιση της εθνικής συνειδήσεως και στην ανάπτυξη μιας αστικής τάξης των Γραμμάτων. Μάλιστα, η συγγραφέας δεν περιορίζεται, ως είθισται, από αντίστοιχες μελέτες, στα γεωγραφικά όρια της σύγχρονης Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένης και της Μικράς Ασίας, αλλά εντάσσει στα ερευνητικά της γεωγραφικά όρια τη Βλαχία, τη Μολδοβλαχία και την Τρανσυλβανία, επιδιώκοντας να συνδέσει την καταγωγή του τεκτονικού εταιρισμού με τον Διαφωτισμό και τη διαμορφούμενη αστική δημόσια σφαίρα.

Μέσο διείσδυσης

Τι ωθεί όμως τους Ελληνες του γερμανόφωνου χώρου του 18ου αιώνα, τον Αλέξανδρο Μουρούζη, τον Κωνσταντίνο Υψηλάντη, Ηγεμόνα της Μολδαβίας και της Βλαχίας, τον Κωνσταντίνο Καρατζά, το Στέργιο Χατζή Κώνστα και άλλους επιφανείς Ελληνες, να συμμετέχουν στον τεκτονισμό; Η συγγραφέας απαντά σ' αυτό το καίριο ερώτημα, αναζητώντας το ουσιώδες ιστορικό κίνητρο. «Για τους Ελληνες της Διασποράς,, οι τεκτονικές στοές δεν συνιστούσαν μόνο ένα ημιδημόσιο forum διαλόγου, ένα χώρο άσκησης μιας νέας αστικής συλλογικότητας και προώθησης αιτημάτων του Διαφωτισμού. Αποτελούσαν, μάλλον περισσότερο απ' όλα, ένα μέσο διείσδυσης στο κυρίαρχο περιβάλλον υποδοχής. Χάρη στον

παραμερισμό των εθνικών, δογματικών και κοινωνικών διαφορών που επέβαλλαν στις στοές οι προγραμματικές αρχές της αδελφοσύνης, της κοινωνικής ισότητας και της ανεξιθρησκίας, η μύηση των Ελλήνων ορθοδόξων παροίκων στον τεκτονισμό συνιστούσε γι' αυτούς ένα μέσο για να αποφύγουν την παροικιακή απομόνωση και να διευκολύνουν την κοινωνική και πολιτισμική ενσωμάτωσή τους στο κυρίαρχο περιβάλλον υποδοχής» (σ. 100). Φαίνεται, λοιπόν, πως η προσπάθεια εξόδου από την ιδιωτική προς τη δημόσια σφαίρα αποτελεί το βασικό κίνητρο των Ελλήνων τεκτόνων στο νεοφώτιστο ιστορικό περιβάλλον του παροικιακού Ελληνισμού του 18ου αιώνα. Η συγγραφέας καταπιάνεται και με το σημαντικό ζήτημα της Ελληνικής Επανάστασης και τη γνωστή σχέση των τεκτόνων με τη συγκρότηση των μυστικών Εταιρειών, που υπήρξαν το υπόστρωμα της επαναστατικής δραστηριότητας του Ελληνισμού. Η συγγραφέας τονίζει ορθά πως, παρότι έχουν γραφεί πολλά για τις Φιλικές Εταιρείες, η έρευνα έχει επικεντρωθεί κυρίως στον 19ο αιώνα, χωρίς να αναδεικνύεται η ιστορική καταγωγή και συνέχεια του φαινομένου από τον 18ο αιώνα. Οι προσεκτικές αναφορές της συγγραφέως αναδεικνύουν, ωστόσο, τον επαναστατικό ρόλο του Ρήγα Βελεστινλή, του Μαρκίδη Πούλιου, εκδότη επαναστατικών εντύπων, του Γεώργιου Θεοχάρη, του Θεοχάρη Κεφαλά και άλλων επιφανών Ελλήνων τεκτόνων στον χώρο της κεντρικής Ευρώπης, συνδέοντας έτσι ιστορικά τον Επαναστατικό Αγώνα και τις Φιλικές Εταιρείες της Επανάστασης με την προεπαναστατική δράση των Ελλήνων τεκτόνων της διασποράς.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το κεφάλαιο -μικρό αλλά χαρακτηριστικό- για τη φιλία. Η τεκτονική εμπειρία, υποστηρίζει η συγγραφέας, αναφερόμενη σε πηγές, προσδίδει παραστάσεις που ενισχύουν την πίστη στη φιλία και εμπεδώνουν το αίσθημα κοινωνικής αδελφοσύνης. Ωστόσο, η πρόσληψη της φιλίας ως αγαθό και μάλιστα ύψιστο δεν αποτελεί πρωτοφανές χαρακτηριστικό του τεκτονισμού της εν λόγω περιόδου. Η ιδέα κατάγεται από την αρχαιότητα και τις αριστοτελικές αναλύσεις για τη δικαιοσύνη, όπου η φιλία εμφανίζεται ως ανώτερη ακόμα και του δικαίου («[…] επίσης φαίνεται ότι η φιλία εξασφαλίζει και τη συνοχή των πόλεων και οι νομοθέτες φροντίζουν περισσότερο γι' αυτήν παρά για τη δικαιοσύνη […] Και αν οι πολίτες είναι φίλοι μεταξύ τους δεν υπάρχει καμία ανάγκη δικαιοσύνης, αν όμως είναι δίκαιοι έχουν επιπλέον ανάγκη της φιλίας […] Η φιλία όμως δεν είναι μόνο αναγκαία για τη ζωή, αλλά είναι και αυτή καθαυτή καλό πράγμα.» ΗΝ, VIII, 1154b20-32). Η φιλία φαίνεται, λοιπόν, να αποτελεί λίθο θεμελιώδη στον τεκτονισμό, ανάχωμα στους κοινωνικούς ανταγωνισμούς και την ατομικότητα που συνοδεύει την κοινωνική και πνευματική ελευθερία του Διαφωτισμού.

Η δομή και εν γένει η γραφή του ερευνητικού εγχειρήματος της Χατζηπαναγιώτη οδηγούν τον αναγνώστη στην κατανόηση και στην ένταξη των σχετιζόμενων με το κείμενο ιδεών στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται και το κοινωνικό φαινόμενο του τεκτονισμού. Η σαφής και απροκατάληπτη μελέτη της συγγραφέως βοηθάει στη διόπτευση του φαινομένου μέσα από το νέφος του κοινωνικού αρνητισμού, κατανοώντας τον τεκτονισμό ως στοιχείο πνευματικής και εθνικής προόδου, συνδεδεμένο με τον Διαφωτισμό και την άνοδο της αστικής τάξης τον 18ο αιώνα.

http://www.kathimerini.gr/