Το Σύμπαν μέσα στο οποίο ζούμε, κινούμαστε και υπάρχουμε αποτελεί έκφραση μιας αέναης κίνησης. Όπως αναφέρουν οι σύγχρονες φυσικές θεωρίες και όπως ανέκαθεν διακήρυσσαν οι εσωτερικές παραδόσεις των λαών, τα πάντα, από το μικρότερο αντικείμενο μέχρι τους μεγαλύτερους γαλαξίες, υπάρχουν διότι, απλά, κινούνται και γιατί και τα ίδια είναι αποτέλεσμα κίνησης. Αν δεν υπήρχε η κίνηση τίποτε από όλα όσα βλέπουμε γύρω μας δεν θα μπορούσε να υπάρχει. Η κίνηση δημιουργεί, συντηρεί και εξελίσσει το ίδιο το Σύμπαν και κάθε τι μέσα σε αυτό. Πρόκειται για μια διαρκή ροή αρμονικών εναλλαγών και μετουσιώσεων που τις αντιλαμβανόμαστε ως Εξέλιξη και η οποία εκφράζεται συμβολικά με τη μορφή του Ουράνιου Χορευτή που συντηρεί το Σύμπαν.
Υπό αυτή την οπτική, ο χορός ταυτίζεται με τη κίνηση μέσα στο χώρο και το χρόνο και συνιστά δομικό συστατικό της ίδιας της ζωής, αλλά και πολύτιμο εργαλείο δημιουργικής έκφρασης και εξέλιξης. Αποτελεί διαχρονικό σύντροφο του ανθρώπου πάνω στο εξελικτικό μονοπάτι και έναν ουσιαστικό τρόπο επικοινωνίας, τόσο με τον ίδιο του τον εαυτό, όσο και με τον Κόσμο ολάκερο.
Ο Χορός στους Λαούς του Κόσμου
Ο πυρρίχιος χορός έχει αρχαία προέλευση
Ο χορός συνιστά παγκόσμιο φαινόμενο και κυριολεκτικά όλη η φύση φαίνεται να χορεύει. Οι πλανήτες, τα αστέρια και οι γαλαξίες ακολουθούν τα ρυθμικά και αρμονικά βήματα μια παγκόσμιας τάξης. Πάνω στη Γη τα θηλαστικά, τα ψάρια, τα έντομα, τα ερπετά, τα πτηνά εκδηλώνουν πλήθος τελετουργικών χορευτικών κινήσεων που σχετίζονται με τις σημαντικότερες λειτουργίες τις επιβίωσής τους όπως είναι η αναπαραγωγή. Το ίδιο το ανθρώπινο σώμα συνιστά την αποκρυστάλλωση ενός διαρκούς ρυθμού. Ο χτύπος της καρδιάς και η αναπνοή, η κίνηση των ρευστών του σε ρυθμούς γήινους και σεληνιακούς, ο περιοδικός θάνατος και η αναδόμηση των κυττάρων του, όλα υποδηλώνουν την παρουσία ρυθμού και αρμονίας. Και τελικά ολάκερος ο μικρός μας πλανήτης δονείται σε ρυθμούς αέναων κύκλων, ορισμένους από τους οποίους μόλις που έχει αρχίσει να τους ψηλαφίζει η επιστήμη.
Ο χορός είναι η αρχαιότερη τέχνη του ανθρώπου και εξυπηρετεί διάφορους σκοπούς και για αυτόν τον λόγο υπάρχουν ποικίλα είδη που διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τόπο, το χρόνο και το εξελικτικό επίπεδο. Σε κάθε λαό του κόσμου ανέκαθεν υπήρχαν και υπάρχουν χοροί ψυχαγωγικοί, αισθησιακοί, θεάματος, μαγικοί, θρησκευτικοί και μυητικοί. Χοροί που αφορούν το κυνήγι, τον πόλεμο, τη σπορά, τη γονιμότητα της γης και τη συγκομιδή,
θεραπευτικοί (όπως η Ταραντέλα), χοροί για τα στοιχεία – δυνάμεις της φύσης (όπως ο χορός της βροχής), χοροί που σχετίζονται με ουράνια σώματα (ηλιακοί, σεληνιακοί καθώς και άλλοι που σχετίζονται με αστέρια και αστερισμούς), χοροί για τη γέννηση, το γάμο και το θάνατο, ανδρικοί και γυναικείοι, χοροί ατομικοί ή συλλογικοί.
Κάθε λαός από τη μακρινή αρχαιότητα έως και τη σύγχρονη εποχή έχει να επιδείξει τη δική του χορευτική παράδοση, στην οποία μπορούν να συνυπάρχουν πολλά επίπεδα συμβολικής ερμηνείας και χορευτικής πρακτικής. Ο ίδιος ο χορός τελικά συνιστά μια μορφή γλώσσας που οι χορευτές τη «μιλούν» και ταυτόχρονα στοχάζονται πάνω στα νοήματά της.
Στην αρχαία Ελλάδα όλοι μάθαιναν να χορεύουν από μικρά παιδιά και ο χορός τότε ήταν στενά συνδεδεμένος με την ποίηση και τη μουσική. Τον θεωρούσαν ως μέσο για σωματική και πνευματική ολοκλήρωση και για εσωτερική εξισορρόπηση και χόρευαν σε κάθε περίσταση της ζωής τους. Στις κοινωνικές εκδηλώσεις, στη στρατιωτική εκπαίδευση, στη θρησκευτική ζωή και στα Μυστήρια. Όπως αναφέρει ο Μορύα, στην αρχαία Ελλάδα ο χορός αλλά και κάθε ρυθμική κίνηση υπηρετούσαν την αρμονία του Κόσμου. Η παρουσία του χορού ήταν παρούσα, μεταξύ άλλων, στις τελετές για όλες τις Μούσες, στη λατρεία του Διονύσου, στα Παναθήναια και στα θεατρικά έργα όπου κατείχε ιδιάζουσα σημασία καθώς τα δρώμενα έβριθαν από συμβολισμό και ρυθμική κίνηση.
Χορός ιθαγενών ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής
Σε ότι αφορά στα Μεγάλα Ελευσίνια Μυστήρια ο χορός κατείχε σημαντική θέση στα όσα διαδραματίζονταν σε αυτά. Γύρω από ένα πηγάδι (το Καλλίχορο φρέαρ) στην εξωτερική αυλή του ναού, οι γυναίκες της Ελευσίνας χόρευαν και έψαλλαν ωδές όταν η πομπή έφτανε εκεί από την Αθήνα αργά το βράδυ. Το τελευταίο αυτό βράδυ των Μυστηρίων όλοι οι μύστες, χόρευαν συνεχώς κάτω από το φως των άστρων περνώντας σε ιερή έκσταση. Πλέον όχι ως άνθρωποι, αλλά ως ψυχές πάλλονταν σε ρυθμούς αρμονικούς που κράδαιναν το χώρο και με δέος επικαλούνταν τη μεγαλόπρεπη παρουσία της θεάς για να τους αποκαλύψει το μυστήριο της ιερής γονιμότητας.
Ιδιαίτερη στην αρχαία Ελλάδα ήταν και η παρουσία του Πυρρίχιου, του πολεμικού και ταυτόχρονα μαγικο-θρησκευτικού χορού που εξασκείτο από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι την Κρήτη και τον οποίο οι Σπαρτιάτες χρησιμοποιούσαν ως στρατιωτική εκπαίδευση, καθώς σε αυτόν συμπυκνώνονταν όλες οι τεχνικές της μάχης. Μυθολογικά ο Πυρίχιος αποδίδεται στη θεά Αθηνά που πρώτη τον χόρεψε όταν ξεπετάχτηκε πάνοπλη από το κεφάλι του Δία. Ο χορός αυτός χαρακτηριζόταν από παρουσία οπλισμού, από έντονες σωματικές κινήσεις και πλήθος περιστροφών και ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακός. Στοιχεία του Πυρρίχιου χορού θεωρείται πως διασώζονται στους ποντιακούς χορούς.
Στο Μεσαίωνα πολλά είδη χορού ενοχοποιήθηκαν από το τότε θρησκευτικό κατεστημένο ως άσεμνα και δαιμονικά, αλλά με την αναγέννηση και την ίδρυση των βασιλικών «αυλών» ο χορός επανήλθε δυναμικά στο προσκήνιο.
Ιδιαίτερη σχέση με το χορό είχαν οι Ινδιάνοι της Αμερικής για τους οποίους αποτελούσε μια βαθιά τεχνική πνευματικής εξύψωσης, αλλά και εργαλείο για τον έλεγχο των δυνάμεων της φύσης με πιο χαρακτηριστικό ίσως παράδειγμα το χορό της βροχής. Η βαθιά και άμεση βιωματική τους σχέση με τη Μητέρα Γη δεν θα μπορούσε παρά να εκφράζεται και στους χορούς τους. Η ίδια σχέση χορού και φύσης παρατηρείται ακόμη και σήμερα σε όλες τις επονομαζόμενες «πρωτόγονες» φυλές ανά τον κόσμο. Σε αυτή την περίπτωση ο χορός αντλεί την ίδια του την υπόσταση από τη φύση και οδηγεί το χορευτή στο να ενεργοποιηθεί ως ζωντανό κύτταρο αυτής αλλά και όλου του σύμπαντος.
Ο χορός διαδραματίζει ιδιαίτερο ρόλο στις τεχνικές των σαμάνων και χρησιμοποιείται, τόσο για την επίτευξη έκστασης, όσο και για τη θεραπεία ασθενειών και σε πολλές περιπτώσεις συνδυάζεται με τη χρήση μάσκας και το ρυθμό το του τύμπανου.
Ο ινδικός χορός είναι ένα συμβολικό δρώμενο
Ένας από τους πλέον χαρακτηριστικούς χορούς παγκοσμίως είναι ο χορός Χάκα της φυλής των Μαορί στη Νέα Ζηλανδία. Πρόκειται για είδος ομαδικού χορού που μπορεί να έχει διαφορετική χροιά ανάλογα με την περίσταση. Η πλέον γνωστή του μορφή είναι η πολεμική, η οποία χρησιμοποιείτο σε άλλες εποχές ως προετοιμασία για τη μάχη και ως επίκληση του θεού του πολέμου. Η ορθή εκτέλεσή του, προκειμένου να επιφέρει αποτελέσματα, απαιτούσε τότε πλήρη συντονισμό και ομοφωνία των συμμετασχόντων σε αυτόν.
Στο Μάλι στην Αφρική τα μέλη της φυλής των Ντόγκον κάθε 60 έτη χορεύουν τον τελετουργικό χορό Sigi που θρυλείται πως αναπαριστά κινήσεις από το αστρικό σύστημα του Σείριου και ειδικά την κίνηση του συνοδού αστέρα του. Σε πολλούς θρησκευτικούς ανατολικούς χορούς, όπως της Ταϊλάνδης και του Μπαλί, οι χορεύτριες εκτελούν κινήσεις εξαιρετικής ακριβείας κάθε μία εκ των οποίων αποτελεί και μια λέξη, καθώς ο ίδιος ο χορός συνιστά εκεί ένα είδος αφήγησης πνευματικών ιστοριών. Παρόμοιες κωδικοποιημένες κινήσεις χορού χρησιμοποιούσαν οι Μάγια και οι Αζτέκοι.
Ο ινδικός χορός, συνιστά επίσης ένα γνήσιο παράδειγμα βαθύτατου τελετουργικού χορού πλούσιου σε συμβολισμό. Σε αυτόν οι κινήσεις των χεριών, των ποδιών, των δακτύλων, των αρθρώσεων, των βλεφάρων, των ματιών, του στόματος, κάθε σύσπαση των μυώνων, όλα είναι κωδικοποιημένα σε ένα είδος συμβολικής γλώσσας. Για παράδειγμα, στο χορό Καθακάλι οι χορευτές εξασκούν να κινούν ταχύτατα τα μάτια τους ώστε να μιμούνται με αυτά την πτήση μια μέλισσας. Αναφέρθηκε κάποτε από την παλιά διάσημη Ινδή χορεύτρια Ούσα Τσάτερτζι η περίπτωση ενός χορευτή, ο οποίος αναπαριστούσε την ιστορία αποχωρισμού του Ράντα από τον Κρίσνα, που το αριστερό του μάτι που εξέφραζε τον Ράντα έκλαιγε και ταυτόχρονα το δεξί μάτι που αναπαριστούσε τον Κρίσνα έλαμπε από χαρά και πνευματική ανάταση.
Ο χορός των περιστρεφόμενων Δερβίσηδων και συγκεκριμένα η τελετή Σεμά συνιστά ένα ακόμη παράδειγμα ιερού μυητικού χορού και αποτελεί από τα πλέον γνωστά είδη χορού παγκοσμίως. Οι Δερβίσηδες διαγράφουν κύκλους γύρω από τον άξονα του σώματός τους και ταυτόχρονα όλοι μαζί κινούνται κυκλικά γύρω από ένα σταθερό κέντρο, αναπαριστώντας έτσι την κίνηση των πλανητών γύρω από τον Ήλιο. Κατά την περιστροφή του ένας Δερβίσης ταυτίζεται με τους κύκλους της ζωής και του σύμπαντος που διαπερνούν τα πάντα και μετουσιώνεται σε ζωντανή έκφρασή τους. Την ώρα που χορεύει πεθαίνει ως προσωπικότητα και αναγεννιέται ως πνευματική ύπαρξη.
Περιστρεφόμενοι δερβίσηδες
Το μυητικό χορευτικό σύστημα του Γεώργιου Γκουρντζίεφ έχει αντλήσει αρκετά στοιχεία από το χορό των Δερβίσηδων. Ο Γκουρντζίεφ δημιούργησε ένα είδος Ιερού Χορού ο οποίος όταν εξασκείται συνειδητά οδηγεί στην αυτοπαρατήρηση και την αυτεπίγνωση, οδηγώντας σε κατανόηση και έλεγχο των σκέψεων, των συναισθημάτων και του φυσικού σώματος. Το σώμα εδώ ακολουθεί μια ροή στάσεων γεωμετρικών που δρουν ως «σημεία» εφέλκυσης πνευματικών ενεργειών. Οι κινήσεις των χορών του Γκουρντζίεφ αποτελούν προτάσεις μιας πνευματικής γλώσσας και ταυτόχρονα αναπαριστούν συμπαντικά δρώμενα. Σε συνδυασμό με κατάλληλη μουσική αυτές οι κινήσεις οδηγούν σε πνευματική αφύπνιση. Η συνειδητή εξάσκηση πάνω στις στάσεις των χορών του Γκουρντζίεφ απελευθερώνει από τις μηχανικές συνήθειες και τους αυτοματισμούς σε κάθε επίπεδο ύπαρξης.
Στιγμιότυπο από τον ιερό χορό που πρότεινε ο Γκουρτζίεφ στους μαθητές του
Σχετικά σύγχρονο μυητικό χορευτικό σύστημα, βασισμένο όμως σε αρχαίες εσωτερικές παραδόσεις, αποτελεί και η Ευρυθμία του Ρούντολφ Στάινερ. Η Ευρυθμία ευαισθητοποιεί το σώμα και το μετατρέπει σε όργανο δημιουργικής έκφρασης, εναρμονίζει το νου, τις συγκινήσεις και το σώμα με τη θέληση και καλλιεργεί το ομαδικό πνεύμα. Ως τεχνική αποσκοπεί στην μορφοποίηση, μέσω του σώματος, των ήχων και των κραδασμών και μπορεί να εφαρμοστεί για καλλιτεχνικούς, θεραπευτικούς και παιδαγωγικούς σκοπούς. Στις πλέον βαθύτερες όψεις της εφελκύει και εκφράζει συμπαντικές ενέργειες.
Ο Τελετουργικός Χορός ως Εξελικτικό Εργαλείο
Ο τελετουργικός – μυητικός χορός αποτελεί την πληρέστερη μορφή χορού και αποτέλεσε, διαχρονικά, αναπόσπαστο κομμάτι των Μυστηρίων τόσο στην ανατολή όσο και στη δύση. Σε κάθε περίπτωση η δομή του συνιστά ένα είδος τυπικού, του οποίου η οργάνωση παρέχει ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα προς την επίτευξη ενός συγκεκριμένου εξελικτικού σκοπού και υπό αυτή την οπτική έχει μυητικό χαρακτήρα. Η εξάσκησή του εκλεπτύνει όλους τους φορείς του ανθρώπου, αφυπνίζει τη συνείδηση και την προσανατολίζει στις πλέον πνευματικές όψεις της ύπαρξης. Ένας τέτοιος χορός είναι κυριολεκτικά ένα πνευματικό ταξίδι από το οποίο κανένας δεν γυρνά πίσω ίδιος.
Ο τελετουργικός χορός, αποτελεί συνδυασμό σωματικής κίνησης που διαπερνάται από αρμονία και ρυθμό και εσωτερικής πρόθεσης που ενισχύεται από τη δημιουργική φαντασία, τις σκέψεις, τις συγκινήσεις και τις κραδασμιακές εκφωνήσεις. Ενώ εξωτερικοί παράγοντες όπως είναι η μελωδία της μουσικής και ο ρυθμός των κρουστών, καθώς και το θυμίαμα και το χρώμα μπορούν να ενισχύσουν και να εκλεπτύνουν την ποιοτική του έκφραση.
Σκηνή από παράσταση ευρυθμίας
Αυτό το είδος χορού αναπαριστά Κοσμικά Δρώμενα και Νόμους και επιφέρει συντονισμό με τα ιδιαίτερα συμπαντικά εσωτερικά ρεύματα με τα οποία σχετίζεται. Ουσιαστικά ο τελετουργικός χορός αποτελεί μια βαθιά διαλογιστική διαδικασία και ταυτόχρονα ένα είδος βαθύτατης προσευχής. Στη διάρκειά του η συνείδηση μπορεί να υπερβεί τις ίδιες τις κινήσεις και να έρθει σε επαφή με τα ενεργειακά ρεύματα πίσω από αυτές. Τότε είναι δυνατόν οι ίδιες οι ενέργειες, ως νοήμονες συνιστώσες του σύμπαντος, να καθοδηγούν τον χορευτή στην εκτέλεση των κινήσεων. Σε αυτή την περίπτωση ο χορευτής δεν χρησιμοποιεί τις ενέργειες αλλά αυτές τον χρησιμοποιούν, καθώς αποτελεί για αυτές εστιακό σημείο έκφρασής τους.
Η εκτέλεση των τελετικών χορευτικών κινήσεων θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από ροή και σταθερότητα, να είναι απαλές και σφριγηλές και οι μυς να είναι χαλαροί. Η αναπνοή επίσης να είναι βαθιά και σε πλήρη συντονισμό με τις κινήσεις που εκτελούνται υποστηρίζοντας την κίνηση. Κάθε κύτταρο του σώματος πρέπει να συμμετέχει ενεργά στην κίνηση, ο νους να είναι γαλήνιος και σε πλήρη εγρήγορση, βαθιά συγκεντρωμένος στην κίνηση και ταυτόχρονα «ανοικτός» στο να ακολουθήσει μια νέα τροχιά καθώς ο ενέργειες θα εκδηλώνονται και θα παίρνουν τα ηνία.
Η υψηλή πνευματική πόλωση και η συγκεκριμένη πρόθεση για την επίτευξη ενός σκοπού μέσω του χορού, συντονίζει και ζωογονεί το νου, τις συγκινήσεις, το αιθερικό και το φυσικό σώμα, τα οποία πλέον δρουν ως χορδές ενός οργάνου με το καθένα τους να αντηχεί τις δικές του νότες σε αυτή την πνευματική συγχορδία.. Όπως ακριβώς τα σύμβολα αποτελούν αποκρυστάλλωση πνευματικών ιδεών έτσι και οι κινήσεις του χορού κρυσταλλώνουν και γειώνουν πνευματικές αρχές. Με άλλα λόγια μια κίνηση συνειδητά εκτελούμενη γίνεται δέκτης και πομπός συγκεκριμένης πνευματικής ποιότητας και δονεί τους φορείς του ανθρώπου. Έτσι, ο μυητικός χορός διεγείρει το νευρικό σύστημα και γίνεται αιτία για ακτινοβολία προς το περιβάλλον ισχυρών ψυχικών ενεργειών που εμποτίζουν το χώρο. Η παρακολούθηση ενός τέτοιου χορού συχνά αφήνει την αίσθηση ενός παλμού δονούμενου που εμπλουτίζει τόσο εκείνον που τον εξασκεί όσο και εκείνον που τον παρακολουθεί.
Τελικά, ο τελετουργικός χορός αποτελεί έναν ύμνο προς την Ομορφιά της ζωής και η εξάσκησή του είναι συνώνυμη με τη χαρά της ζωής και τη συμμετοχή στη Θεία Μέθη που διαπερνά τα πάντα. Και εκτός από τέχνη συνιστά και αυστηρή επιστήμη, καθώς η συνειδητή δημιουργία μυητικών χορών εμπεριέχει τη βαθύτατη γνώση των συμπαντικών Νόμων. Μέσω του χορού το σώμα του ανθρώπου μετατρέπεται σε όργανο μουσικό στα χέρια της Ψυχής, η οποία τότε τραγουδά περιπέτειες ηρωικές «με μελωδίες βαθιές, κρυστάλλινες, απόκοσμα δοσμένες, που τις πληγές γιατρεύουν και την καρδιά ζεσταίνουν του ταπεινού ταξιδευτή που ερωτικά την ξαστεριά ατενίζει».
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
1) Π. Γράβιγγερ, «Η Επιστήμη των Δονήσεων», Εκδόσεις Ιδεοθέατρον – Διμελή, Αθήνα 1999.
2) Germaine Prudhommeau, «Ο Χορός Μέσα στην Ιστορία», Τόμος Α, Εκδόσεις Τρόπος Ζωής.
3) ¶λκης Ράφτης – ¶ννα Λάζου, «Χορός και Αρχαία Ελλάδα», Εκδόσεις Τρόπος Ζωής.
4) Gertrude Kurath, «Dance», περιοδικό Man, Myth & Magic, Νο 21.
Κ. Σ.
