Η Ουράνια Κλίμακα της Αφροδίτης
Είναι γενικά ενδιαφέρον πώς εξελίσσεται η συμβολιστική πολλές φορές. Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι πως στον χριστιανισμό επιβίωσαν κάποια σύμβολα και λόγω των τεραστίων θεολογικών διαφορών χάθηκε η ουσία ή η ερμηνεία τους, δηλαδή η ένταξη τους σε ένα πλήρες ουσιαστικό θρησκευτικό πλαίσιο. Νομίζω πως η ουράνια κλίμακα είναι μια τέτοια περίπτωση η οποία με προκάλεσε να γράψω ένα κείμενο για ένα θέμα στο οποίο δεν έχω δει κάποια ειδική μελέτη ή κάτι ανάλογο. Με αυτή την έννοια προφανώς και το παρακάτω κείμενο μου πρωτοδημοσιεύτηκε στο τεύχος 87 του περιοδικού Mystery με μια πολύ ωραία επιμέλεια, δεν είναι παρά μια πρώτη προσπάθεια και ένα έναυσμα για διερεύνηση του αρχικού συμβολισμού της κλίμακας και της επίδρασης που είχε στον χριστιανισμό και από εκεί στην μεσαιωνική μεταφυσική και μυστηριακή σκέψη.
Η Ουράνια Κλίμακα της Αφροδίτης και το Κοσμικό Ταξίδι των Ψυχών
Γράφει ο Χρήστος Πανδίων Πανόπουλος
Ένα από τα διασημότερα σύμβολα που δεσπόζουν στο δυτικό μυστικισμό ως εικαστική αποτύπωση της προσπάθειας γεφυρώματος του χάσματος μεταξύ ανθρωπίνου και θεϊκού είναι η κλίμακα.
Οι περισσότεροι ίσως την γνωρίζουν μέσα από τις χριστιανικές αγιογραφίες (mystery τ. 85) όπου αποτυπώνει την οδό που ενώνει τον άνθρωπο με τον Θεό στον Παράδεισο.
Βέβαια απ' όταν ο άνθρωπος θεώρησε πως το θείο ενοικεί στους ουρανούς, η κλίμακα σαν σύμβολο είναι μια λογική αλληγορία και ήδη βρίσκεται στο γνωστό όνειρο με την σκάλα του Ιακώβ.
Η χρήση της λοιπόν ως σύμβολο ήδη από τον μεσαίωνα και μετά είναι διαδεδομένη είτε σε επίσημες θρησκευτικές πηγές είτε στα συγγράμματα των μυστικιστών.
Παρά όμως την διαδεδομένη χρήση της δεν παύει να μένει στο πρώτο δυνατό αλληγορικό επίπεδο ως απεικόνιση ανόδου/καθόδου που είναι και η χρηστική αντιμετώπιση του φυσικού αντικειμένου ενώ συνήθως οι διάφορες ερμηνείες, ανάλογα το πλαίσιο που απεικονίζεται ποικίλουν, χωρίς να φαίνεται να ανήκουν σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα ή να περιέχουν κάποιο βαθύτερο επίπεδο μυστηριακής γνώσης.
Μια πιο ολοκληρωμένη όμως εικόνα ενός πολύ πιο πολύπλοκου και ολοκληρωμένου τέτοιου συστήματος ίσως μπορεί να μας δώσει μια κατάβαση στις παλαιότερες απεικονίσεις της, αυτές που ανήκουν στην Ελληνική αρχαιότητα όπου ίσως βρίσκεται και το αρχικό της νόημα...
Ορισμένα Παράξενα Αγγεία
Η κατάβαση μας αυτή στις πηγές μπορεί να αρχίσει με μια σειρά από ασυνήθιστες απεικονίσεις της κλίμακας σε αγγεία τα οποία η ερμηνεία τους για περίπου ένα αιώνα αποτέλεσε πεδίο διαμάχης μεταξύ δύο απόψεων.
Τα αγγεία αυτά απεικονίζουν αποκλειστικά γυναίκες κατά την διάρκεια μιας εορτής ή τελετής όπου σε διαφορετικές εκδοχές έχουμε την ύπαρξη σκάλας στην οποία μπορεί να βρίσκεται μια γυναίκα, συχνά η θεά Αφροδίτη συνοδευόμενη από τον Έρωτα ή απλά να ακουμπά σε έναν τοίχο ενώ η δράση εστιάζεται αλλού.
Η αρχική και εν μέρει αποδεκτή ερμηνεία αυτών των σκηνών είναι πως πρόκειται για απεικονίσεις εορτασμού των Αδωνίων κατά τους οποίους έχουμε δρώμενα στις στέγες των σπιτιών, όπως το ανέβασμα των γνωστών κήπων του Άδωνη ή τα θρηνητικά καλέσματα των γυναικών πριν την εύρεση του θεού.
Η ύπαρξη της Αφροδίτης σε αυτές τις σκηνές μπορεί να εξηγηθεί αν θεωρήσουμε πως η
θεά συμμετέχει και αυτή στις τελετές, ή πως οδηγεί αυτές τις γυναίκες όντας η αγαπημένη του Άδωνη...
Η εύρεση όμως και γαμικών αμφορέων με παρόμοιες απεικονίσεις που δεν μπορούν να απεικονίζουν Αδώνια οδήγησε σε μια δεύτερη ερμηνεία... χωρίς προφανώς να αποκλείεται η πρώτη.
Σύμφωνα με αυτήν δεν έχουμε να κάνουμε παρά με μια φυσιοκρατική απεικόνιση γαμικής τελετής με την σκάλα να χρησιμοποιείται για την μετάβαση της νύφης στο γαμήλιο δωμάτιο στον πάνω όροφο του σπιτιού αλλά ταυτόχρονα και αλληγορικά υπονοώντας την μετάβαση της από κόρη σε γυναίκα καθώς η ίδια αυτή η πράξη του γάμου για τις γυναίκες αποτελεί μια τελετή περάσματος.
Για παρόμοιους λόγους λοιπόν σε αυτή την σειρά αγγείων εμφανίζεται η Αφροδίτη μαζί με έρωτες ή ακόμα και η Νίκη να στεφανώνει την νύφη που ολοκλήρωσε νικηφόρα τον αγώνα της ή το τελεστικό πέρασμα της.
Οπότε σύμφωνα με τους μελετητές έχουμε δύο σειρές αγγείων στις οποίες η σκάλα απεικονίζεται κυρίως φυσιοκρατικά. Μήπως όμως μπορούμε εδώ να διακρίνουμε και κάτι παραπάνω ανασηκώνοντας το πέπλο όπως η Αθηναία νύφη κατά τα αποκαλυπτήρια; Βλέπετε, υπάρχουν ορισμένες ακόμα απεικονίσεις με κλίμακες και την Αφροδίτη που δεν μπορούν να ερμηνευτούν με τις παραπάνω ερμηνείες...
Η Σκάλα της Ουρανίας Αφροδίτης
Καθώς στον πολυθεϊσμό η συμβολιστική συνήθως είναι πολυεπίπεδη, ακόμα και στις παραπάνω περιπτώσεις μπορούμε να διακρίνουμε σε βαθύτερο επίπεδο την σημασία της κλίμακας ως συμβόλου της Ουρανίας Αφροδίτης η οποία είναι και η προσωνυμία με την οποία λατρεύουν την θεά οι έγγαμες γυναίκες (και Τελεία), αλλά και στα Αδώνια. Εξ' άλλου πολλά από αυτά τα ευρήματα είναι από την περιοχή της Αθηναϊκής αγοράς που εικάζουμε πως βρίσκονταν το συγκεκριμένο ιερό της.
Και στην πρώτη και στην δεύτερη περίπτωση λοιπόν η κλίμακα είναι ένα χαρακτηριστικό σύμβολο της Αφροδίτης ως Ουρανίας και ενδεχομένως να σηματοδοτεί αυτή ακριβώς την κάθοδο της από τον Ουρανό στην Γη είτε προς αναζήτηση του αγαπημένου της Άδωνη είτε ως προστάτιδα της νύφης.
Παρενθετικά να αναφέρουμε ακόμα ένα χαρακτηριστικό σύμβολο της Ουρανίας Αφροδίτης που είναι η θηλυκή αίγα (ενώ ο τράγος είναι σύμβολο της Πανδήμου) την οποία συχνά απεικονίζεται να ιππεύει η θεά στους ουρανούς καθώς το αιθέριο πέπλο της σχηματίζει τον ουράνιο θόλο ή αυτή η ίδια η αίγα να απεικονίζεται θηλάζουσα τα μικρά της ενώ δίπλα παίζουν έρωτες.
Να θυμίσουμε πως κατά μια εκδοχή, ο γαλαξίας σχηματίστηκε από το γάλα αγελάδων (όπως και στην Αιγυπτιακή μυθολογία) ή μιας ουράνιας κατσίκας όπως η Αμάλθεια ( η «ουρανία αίξ» που θήλασε το νεογέννητο Δία και μετέπειτα μεταμορφώθηκε σε αστερισμό) η οποία κάλλιστα μπορεί να ταυτιστεί με την αίγα της Ουρανίας Αφροδίτης.
Η Πλατωνική Κλίμακα του Έρωτα
Περισσότερες όμως πληροφορίες για να κατανοήσουμε το τι μπορεί να σημαίνει η κλίμακα της Ουρανίας Αφροδίτης μας δίνει ο Πλάτωνας όπου στο Συμπόσιο χρησιμοποιεί και αυτός την αλληγορία της κλίμακας μιλώντας μας για τον Έρωτα.
Σύμφωνα με τον διάλογο υπάρχει η σκάλα του Έρωτα την οποία καλούμαστε να ανέβουμε σε τέσσερα στάδια με τελικό στόχο την προσέγγιση του ίδιου του θείο! Η πορεία μας λοιπόν σύμφωνα με τον φιλόσοφο ξεκινά από την κατά την παιδική ηλικία προσέγγιση της εξωτερικής ομορφιάς των σωμάτων, από εκεί περνά στην ερωτική προσέγγιση των πρακτικά καλών (όπως οι αρετές), ακολούθως συνεχίζει με τον έρωτα για την γνώση ως ευταξία και τέλος φτάνει στον έρωτα για την καθαρή νοητική ομορφιά πέρα από της μορφές και το ανθρώπινο επίπεδο της οποίας εκλάμψεις λαμβάνουμε σε όλα τα προηγούμενα βήματα και που τελικά δεν είναι παρά το ίδιο το θείο.
Φυσικά εδώ δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως στην ομορφιά αλλά και στον έρωτα ακόμα και ως κοσμογονική ελκτική δημιουργική τάση, άρχει (και στον Πλατωνικό διάλογο) η Ουρανία Αφροδίτη, οπότε η σε μυστηριακό επίπεδο κλίμακα της Ουρανίας μας δείχνει τον τρόπο ή μέσο προσέγγισης του θείου, δηλαδή τον Έρωτα.
Η άποψη πως ο έρωτας είναι η οδός (ή ένας βασικός τρόπος) προσέγγισης του θείου στην Ελληνική παράδοση τεκμηριώνεται και από την πληθώρα των ευρημάτων που έχουμε με απεικονίσεις από έρωτες ή τον Έρωτα σε ναούς, να σπένδουν, να θυσιάζουν, να θυσιάζονται σε βωμούς κτλ.
Οι 4 Ερμηνείες των Ιουδαίων
Δεν είναι καθόλου περίεργο έτσι, που αρκετά αργότερα, όταν ο Φίλων ο Ιουδαίος έρθει σε επαφή με τις λατρευτικές πρακτικές, τα μυστήρια και την φιλοσοφία των Ελλήνων, θα μεταλλάξει τις παραδοσιακές εβραϊκές ερμηνείες για την κλίμακα του Ιακώβ που μέχρι τότε θεωρούνταν πως συμβόλιζε τις διαφορετικές περιόδους της εξορίας του λαού Ισραήλ στις διάφορες περιοχές.
Από εκεί ξεκινά και το πέρασμα κάποιων μυστηριακών ερμηνειών της κλίμακας σε παραδόσεις πέραν του Ελληνικού πολιτισμού οι οποίες μέσω του χριστιανικού μυστικισμού φτάνουν ως τις ημέρες μας.
Έτσι λοιπόν, ο Φίλων στο έργο του De Somniis (1ος αιώνας) μας δίνει τέσσερεις διαφορετικές αλλά όχι αλληλοσυγκρουόμενες ερμηνείες με φανερά τα ίχνη των επιρροών του ειδικά στις δύο πρώτες και πιο μυστηριακές.
1) Πως οι άγγελοι που ανεβοκατεβαίνουν την σκάλα συμβολίζουν τις ψυχές που κατεβαίνουν και ανεβαίνουν από τα σώματα.
2) Πως η ίδια η κλίμακα είναι η ανθρώπινη ψυχή και πως οι άγγελοι είναι οι λόγοι του Θεού που τις ανεβοκατεβάζουν.
3) Πως η κλίμακα συμβολίζει τα σκαμπανεβάσματα στην ζωή του πιστού, για παράδειγμα από την αρετή στην αμαρτία.
4) Τέλος πως οι άγγελοι συμβολίζουν τις συνεχής αλλαγές στην ζωή του ανθρώπου.
Οι Ηρακλής & οι Άθλοι των Ψυχών
Για να επιστρέψουμε όμως στην Ελληνική παράδοση... αυτές φυσικά που έλκονται από έρωτα προς το θείο και καλούνται να το προσεγγίσουν δεν είναι παρά οι ψυχές. Έτσι έχει ενδιαφέρον να αναφερθούμε σε ένα ακόμα αρχαίο αγγείο που έχει παράσταση σκάλας.
Μόνο που το συγκεκριμένο (βλ. εικόνα 1) ανήκει σε μια σειρά αγγείων με κωμικές παραστάσεις ή και πραγματικών κωμικών θεατρικών παραστάσεων.
Σε αυτό απεικονίζεται ο Δίας ως σκυφτός γέρος να φέρει στον ώμο μια σκάλα ενώ οδηγείται από τον προπορευόμενο Ερμή που κρατά λυχνάρι για να φωτίζει, κάτω από παράθυρο οικίας.
Η παράσταση είναι γνωστή και διακωμωδεί τον Δία ο οποίος με την βοήθεια της σκάλας θα ανέβει στο παράθυρο ώστε να μπει στο δωμάτιο που θα βρει και θα ζευγαρώσει με την Αλκμήνη.
Εύκολα θα μπορούσαμε να απορρίψουμε την συγκεκριμένη παράσταση από την έρευνα μας, όμως έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, αρκεί να αναρωτηθούμε γιατί να απεικονίζεται με σκάλα ο Δίας σε αυτό το συγκεκριμένο περιστατικό, πόσο δε αν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός πως ο καρπός αυτής της ένωσης ήταν ο Ηρακλής.
Ο Ηρακλής είναι ο σημαντικότερος ίσως ήρωας των Ελλήνων, ένας θεάνθρωπος αφού ενώ θνητός ακόμη, αποθεώνεται μέσω των άθλων του και ανεβαίνει στον Όλυμπο όπου λατρεύεται πια ως θεός.
Μια ηλιακή θεότητα που ήδη από την αρχαιότητα αναγνωρίζονταν ως το αρχετυπικό πρότυπο της αποθεωτικής πορείας της ψυχής που επιστρέφει στην ουράνια πηγή.
Επίσης παλαιά είναι και η κοσμική αποτύπωση της πορείας αυτής μέσω του ζωδιακού ως συμβολική παραβολή των 12 άθλων (ή αντιστρόφως).
Το Κοσμικό Ταξίδι των Ψυχών
Στην μυθολογία του Ηρακλή και μάλιστα με μυστηριακές μάλλον καταβολές ανήκει και η γνωστότερη ιστορία περί καταγωγής του Γαλαξία, σύμφωνα με την οποία αυτός δημιουργείται από το γάλα που ξεφεύγει από την θηλάζουσα Ήρα (ή και την Ρέα με την οποία ταυτίζεται), όταν αυτή καταλαβαίνοντας πιο μωρό ταΐζει, το αποσπά βίαια από την θηλή της ή κατά άλλες εκδοχές όταν ο λαίμαργος Ηρακλής την δαγκώνει. Υπάρχουν μάλιστα ενδείξεις για μυστηριακή λατρεία του Ηρακλή και της Ήρας ως θεϊκό ζεύγος (αλλά και με σχέση μητέρας-γιου) στην μεγάλη Ελλάδα.
Για να κατανοήσουμε την σημασία όλων αυτών αρκεί να σημειώσουμε πως η Ήρα θεωρείται η πηγή ή αιτία των ψυχών, οπότε αυτή είναι που όχι μόνο θρέφει τον Ηρακλή αλλά και αυτή που του δίνει τους άθλους με τους οποίους ο Ηρακλής-ψυχή θα ολοκληρώσει το ταξίδι (κύκλο) του!
Αυτή η κάθοδος από τον Όλυμπο προς τον αισθητό κόσμο και από εκεί πάλι πίσω δεν μπορεί παρά να γίνει μέσω μιας γέφυρας, ή μιας κλίμακας η οποία κοσμικά ταυτίζεται με τον Γαλαξία! Αυτή είναι η αρχική Ουράνια Κλίμακα, ο δρόμος των Αθανάτων και θνητών. Ενώ στις άκρες τις που φαινομενικά κόβουν τον ζωδιακό, βρίσκονται οι δύο πύλες του Ηρακλή (ηλιοστατικές πύλες - mystery τ. 82).
Έτσι ο μυστηριακός συμβολισμός που μπορούμε να ανασυνθέσουμε είναι αυτός όπου η πηγή των ψυχών Ήρα, θρέφει τον Ηρακλή ο οποίος καλείται να διασχίσει προς τις δύο κατευθύνσεις καθόδου και ανόδου την Ουράνια Κλίμακα τον γαλαξία. Η άνοδος του προϋποθέτει ως δύναμη τον Έρωτα και γι αυτό η κλίμακα μπορεί να αποκαλεστεί και κλίμακα της Αφροδίτης ή κλίμακα του Έρωτα.
Αυτή είναι και όπως δείχνουν τα πράγματα η πρωταρχική πηγή και λόγος της αλληγορικής χρήσης της κλίμακας στην αρχαιότητα...
Από την Αφροδίτη στην Παναγία
Λαμβάνοντας επομένως υπόψη όλα τα παραπάνω ίσως πλέον να γίνεται κατανοητός και ο λόγος ύπαρξης εικονογραφήσεων της Παναγίας -η οποία δεν ανήκει στην χριστιανική θεϊκή τριάδα ώστε να εξηγείται η κατ' αυτόν το τρόπο γιγάντωση της θεολογικής σημασίας της!- να κρατά μια σκάλα ως άλλη Αφροδίτη (που περιμένει στην άκρη τους πιστούς που ανεβαίνουν) ή ακόμη ως Ήρα που θηλάζει τον Ηρακλή-Ιησού!
Το ότι οι περισσότεροι χριστιανοί και θεολόγοι σήμερα δεν μπορούν να εντοπίσουν το βαθύτερο μυστηριακό νόημα αυτών των παραστάσεων πέρα από το να επικαλούνται μια απλή αλληγορία -προβληματική μάλιστα- σύμφωνα με την οποία η Παναγία «είναι» η κλίμακα επειδή γέννησε τον Ιησού ο οποίος γεφύρωσε τους ανθρώπους με τον Θεό, κάνει εμφανές πως αυτό συμβαίνει γιατί η πηγή είναι αλλού!
Οι πραγματικές μυστηριακές απαρχές του συμβολισμού της κλίμακας, όπως είδαμε, ανήκουν σε ένα άλλο, παλαιότερο σύστημα του οποίου οι αρχές στην πορεία του χρόνου ξεχάστηκαν ή καλύφθηκαν καθώς παρουσιαζόμενες ολοκληρωμένες θα δημιουργούσαν προβλήματα στην επίσημη χριστιανική θεολογία. Ενώ επίσης παρέμεινε κεκαλυμμένη και η βαθύτερη συμβολιστική όπως σε πληθώρα άλλων περιπτώσεων σαν το μυειν των μυστηρίων να ήταν ζωντανό.
Με αυτό το άρθρο λοιπόν, ελπίζω να βοηθηθούν οι αναγνώστες και να ανασηκώσουν λίγο το πέπλο αντικρίζοντας πίσω του την αιώνια ομορφιά του θείου την οποία όλοι καλούμαστε να προσεγγίσουμε ανεβαίνοντας την κλίμακα της Ουράνιας Αφροδίτης.
Η προσέγγιση αυτή μπορεί να επιτευχθεί σύμφωνα με τους πρόγονους μας με την κοσμογονική δύναμη του θεού Έρωτα την οποία κακώς οι χριστιανοί υποβίβασαν σε ένα μη οριζόμενο, μη κατακτήσιμο ορθολογικά συναίσθημα. Για να το πράξουμε αυτό, ένας Ηράκλειος αγώνας με πολλούς άθλους μας περιμένει όλους, το τελικό όμως βραβείο αξίζει τις προσπάθειες μας.
