Η ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΗ

 

O προβληματισμός πάνω στο ζήτημα του θανάτου και «της ζωής μετά» επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων που μέσω του μύθου, της θρησκείας και της φιλοσοφίας προσπάθησαν να δώσουν απαντήσεις σε μεγάλα ερωτήματα όπως στο πώς ορίζεται η έννοια της ψυχής. Η ανάγκη της εμβάθυνσης στο ερώτημα αυτό αποτέλεσε το υπόβαθρο για τη μελέτη και την ερμηνεία της ψυχής από τους προ-φιλοσοφικούς ακόμη χρόνους.
Όπως είδαμε μέσα από τις Ομηρικές περιγραφές που πηγάζουν από τις αντιλήψεις της προομηρικής εποχής, η ψυχή εμφανίζεται άλλοτε να μεταβαίνει στον Άδη και να περιφέρεται χωρίς υλική υπόσταση και μνήμη και άλλοτε κάτω από την εύνοια των Θεών να οδηγείται στα Ηλύσια Πεδία και να γεύεται χρυσούς καρπούς.
Συνεχίζοντας με τη φιλοσοφική προσέγγιση του θέματος αναφερθήκαμε στην Πλατωνική άποψη για την αθανασία της ψυχής και το εσωτερικό ταξίδι της προς την τελείωσή της, σκέψη που στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό πάνω σε προϋπάρχουσες φιλοσοφικές θεωρίες της προσωκρατικής περιόδου με τις οποίες θα ασχοληθούμε σήμερα.

Κατά τους προσωκρατικούς ακόμη χρόνους ο όρος «ψυχή» χρησιμοποιήθηκε με την έννοια της ζωής. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή ότι είναι ζωντανό έχει ψυχή επειδή μπορεί να αναπτύξει κάποια δύναμη.

Οι Μιλήσιοι φιλόσοφοι, με κορυφαίο εκπρόσωπο τους το Θαλή, είναι οι πρώτοι των προσωκρατικών που σύνδεσαν την ψυχή με το φυσικό κόσμο. Ο Θαλής που θεωρούσε πως αίτιο της δημιουργίας των πάντων είναι το νερό, υποστήριξε πως όλα τα πράγματα ακόμη και αυτά που θεωρούνται άψυχα, έχουν ψυχή. Συνεπώς για εκείνον όλη η ύλη είναι

ζωντανή και έμψυχη. Την άποψη αυτή διατηρούν αργότερα οι Αναξιμένης και Αναξίμανδρος παρόλο που για τον τελευταίο το ποιητικό αίτιο όλων των έμψυχων είναι το άπειρο.

Μετά τους Μιλήσιους εμφανίζονται οι Πυθαγόρειοι που η θεωρία τους απέχει από τον υλισμό. Για εκείνους η ερμηνεία της ψυχής δίνεται μέσω των αριθμών που είναι η αρχή των πάντων και υποστηρίζουν πως αυτό που δίνει τη ζωή είναι αδύνατον να πεθαίνει. Οι Πυθαγόρειοι εδώ επηρεασμένοι από το θρησκευτικό δόγμα του Ορφισμού ασπάζονται την ιδιότητα της αθανασίας της ψυχής και πρεσβεύουν τη μετάβαση της από σώμα σε σώμα, δηλαδή τη μετεμψύχωση. Η ψυχή όπως υποστήριζαν έχει φύση θεϊκή και πως το σώμα είναι η φυλακή της. Από αυτή την άποψη των Πυθαγορείων πηγάζει όλη η μετέπειτα διδασκαλία για ηθική ζωή που οδηγεί την ψυχή σε ανώτερες μετενσαρκώσεις και στη συνέχεια στην ένωσή της με το «θείο».
Μετά τους Πυθαγόρειους το θέμα της ψυχής απασχολεί και τον Ηράκλειτο ο οποίος στο έργο του «Περί φύσεως» εκφράζει τη δική του άποψη προβάλλοντας ως κύρια αρχή της ζωής, τον πόλεμο. Οι ψυχές για τον Ηράκλειτο συνδέονται με το «Πυρ» και το «Υδωρ» και διαχωρίζονται σε ξηρές και υγρές. Τις ξηρές μάλιστα, τις χαρακτηρίζει πύρινες, αιθέριες, λαμπερές, σοφότατες και άριστες οι οποίες διατηρούν την ατομικότητά τους και μετά το θάνατο. Αντιθέτως οι υγρές ψυχές είναι οι φθίνουσες οι οποίες μετά το θάνατο χάνουν την ατομικότητά τους και μετατρέπονται σε νερό.

Ακολουθεί η θεωρία του Εμπεδοκλή από τον Ακράδαντα που υποστηρίζει πως οι ψυχές ήταν δαίμονες που ζούσαν σε μια μακάρια πολιτεία σε κατάσταση ευδαιμονίας και αγνότητας. Αρχικά, όπως αναφέρει, ανάμεσά τους κυριαρχούσε η «Φιλότις» (φιλία) μέχρι τη στιγμή που επενέβει το «Νείκος»(διαμάχη) και από τότε οι ψυχές υπέπεσαν σε παραπτώματα. Για να επιστρέψουν στην πρότερη αγνότητά τους έπρεπε να περάσουν αλλεπάλληλα και επίπονα στάδια ενσαρκώσεων μέσα από σώματα φυτών και ζώων. Κατόπιν ενσαρκώνονταν σε διακεκριμένες φύσεις και αφού ολοκλήρωναν το υψηλότερο αυτό στάδιο τότε έπαυε κάθε άλλη ενσωμάτωση και ο άνθρωπος μετατρέπονταν σε θεό.
Ο επόμενος που ανέπτυξε φιλοσοφία γύρω από το ζήτημα της ψυχής ήταν ο Αναξαγόρας ο Κλαζομενεύς. Στη θεωρία του με την οποία αναφέρεται στην αρχική πηγή της ζωής και της δημιουργίας επισημαίνει πως για να προκληθεί ο κόσμος είναι απαραίτητος ο συνδυασμός διαφόρων στοιχείων από τα οποία το σημαντικότερο είναι ο Νους. "Ο Νους", επισημαίνει, "είναι το καθαρότερο στοιχείο που γνωρίζει τα πάντα και έχει τη μεγαλύτερη δύναμη. Ο Νους είναι άπειρος και δεν αναμιγνύεται με τίποτα αλλά είναι μόνος με τον εαυτό του. Ελέγχει τα έμψυχα όντα (ανθρώπους-ζώα), τα οποία λέγονται έμψυχα ακριβώς επειδή δέχονται τη δύναμη του νου που τα κινεί».

Ιδιαίτερως ενδιαφέρουσα είναι και η άποψη που ανέπτυξαν οι λεγόμενοι Ατομικοί φιλόσοφοι με κυριότερους τον Λεύκιππο το Μιλήσιο και τον μαθητή του Δημόκριτο τον Αβδηρίτη που με βάση τη θεωρία τους για τη δομή της ύλης έδωσαν τη δική τους ερμηνεία. Σύμφωνα με εκείνους η ψυχή αποτελείται από άτομα δηλαδή σωματίδια αμετάβλητα και αδιαίρετα όπως ακριβώς και η ύλη. Αφού, όπως υποστηρίζει ο Δημόκριτος, τα άτομα που αποτελούν την ψυχή δίνουν ζωή στο σώμα τότε η ψυχή μπορεί να θεωρηθεί η πηγή της ζωής. Τα άτομα που απλώνονται και κινούνται συνεχώς μέσα στο σώμα προκαλούν κάποιες λειτουργίες όπως η σκέψη. Επειδή ακριβώς τα άτομα της ψυχής είναι αυτοκινούμενα οι ψυχικές λειτουργίες διέπονται από αυτοτέλεια και αυτοδυναμία. Ο νους είναι κι αυτός ένα σύνολο αυτοκινούμενων ατόμων και η σκέψη λειτουργεί βάσει των εξωτερικών ερεθισμάτων, όπως και η αίσθηση, ερεθίσματα τα οποία παράγονται από τις συγκρούσεις ομοίων ατόμων στο περιβάλλον.

Τους Ατομικούς φιλοσόφους διαδέχονται οι Σοφιστές που είναι οι τελευταίοι της προσωκρατικής περιόδου. Οι Σοφιστές που τοποθετούν τον άνθρωπο στο κέντρο της φιλοσοφίας τους, μελετούν τη σχέση του με τον κόσμο μέσω της παρατήρησης, έξω από κάθε μεταφυσική ερμηνεία. Η θεωρία τους έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την Πλατωνική που χωρίζει την ψυχή σε τρία μέρη: το λογιστικό (σοφία), το θυμοειδές (συναισθηματικό) και το επιθυμητικόν (πάθη και επιθυμίες) τα οποία μάλιστα σύμφωνα με το φιλόσοφο θα πρέπει να συνυπάρχουν αρμονικά ώστε ο άνθρωπος να οδηγηθεί μέσω του αγαθού της δικαιοσύνης στην αρετή. Για τους Σοφιστές η γνώση, η αλήθεια και οι αξίες είναι έννοιες σχετικές, άποψη που δέχθηκε δυσμενή κριτική τόσο από τον Πλάτωνα όσο και από τον Αριστοτέλη.

Όμως με την άποψη του Αριστοτέλη θα ασχοληθούμε στο επόμενο και τελευταίο μέρος τους αφιέρωματός μας, την ερχόμενη Παρασκευή.
Σας χαιρετώ και σας εύχομαι να περάσετε ένα όμορφο και ξεκούραστο Σαββατοκύριακο!

ΜΑΓΓΑΝΑΡΗ ΒΑΣΩ

ΠΗΓΕΣ:
*Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΤΟ «ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ» ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ- ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ