ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, ΦΟΡΕΑΣ της ΓΝΩΣΗΣ
και της ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ
Την πιο συναρπαστική αφήγηση του μύθου του ΠΡΟΜΗΘΕΑ, φίλοι μου, τη βρίσκουμε στη δραματική ποίηση του 5ου π.Χ αι., στον τραγικό μας ποιητή Αισχύλο, που έγραψε μια τριλογία και ένα σατυρικό δράμα στο όνομα του Τιτάνα αυτού, που με τη δράση του ωφέλησε τον άνθρωπο
Απο τις τρεις τραγωδίες ακέραια διασώθηκε ο “Προμηθεύς Δεσμώτης”, ενώ γνωρίζουμε πως υπήρξαν και ο “Προμηθεύς Πυρφόρος” ο “Προμηθεύς Λυόμενος”, όπως και το σατυρικό δράμα “Προμηθεύς”.
Ο Προμηθέας τιμωρείται και εκπίπτει από τον Όλυμπο απεκδυμένος της θεϊκής του υπόστασης. Από Θεός γίνεται ήρωας, όχι άνθρωπος.
Τριάντα χρόνια, απερίγραπτα μαρτυρικά, ζει αλυσοδεμένος στον Καύκασο, γνωστό το μαρτύριό του, ώσπου περνά ο Ηρακλής και τον σώζει.
Ο ΗΡΑΚΛΗΣ, που συμβολίζει την υπερφυσική δύναμη, την ΥΛΗ, σώζει το ακατάβλητο ΠΝΕΥΜΑ, που εκπροσωπεί ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ.
Και ο Δίας πώς αντέδρασε στη λύτρωση ΠΡΟΜΗΘΕΑ, φίλοι μου;
Ο μύθος έχει την απάντηση και γι' αυτό. Ο Ηρακλής, αν λύνει τα δεσμά, το κάνει με εντολή του Δία, αφού ο Προμηθέας κατέχει το μεγάλο μυστικό που θα του διασφαλίσει μια παντοτεινή θέση στην εξουσία.
Το μυστικό αυτό, που το ανταλλάσσει με την ελευθερία του, αφορά τις συνέπειες της ένωσης της Νηρηίδας ΘΕΤΙΔΑΣ με ΘΕΟ.
Αν γίνει αυτή, θα φέρει στο φως αυτόν που θα ανατρέψει το Δία από το θρόνο του. Η συνέχεια μάς είναι γνωστή.
Παντρεύεται η ΘΕΤΙΣ και ο ΠΗΛΕΑΣ και γεννιέται ο ημίθεος ΑΧΙΛΛΕΑΣ.
Ο Προμηθέας αυτή τη γνώση κατέχει και την ανταλλάσσει και με την αθανασία του, την οποία χάνει ο βασανισμένος, από την πληγή που του άνοιξε το βέλος του Ηρακλή, Κένταυρος Χείρωνας
Ο Ηρακλής, ο διογενής, με τη δράση αυτή δοξάζεται!
Στην ουσία ο ΗΡΑΚΛΗΣ εκφράζει όχι μόνο την δύναμη του εντολέα του, αλλά και τη σημαντικότητα της ΥΛΗΣ μέσα στην οποία εδρεύει η ΨΥΧΗ, όπως και το αδιαίρετο και ενιαίο των δύο συστατικών της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο Δίας, η ΕΞΟΥΣΙΑ αλλιώς, μέσα στα πλαίσια της αμνήστευσης, σύμφωνα με μια μυθική εκδοχή, αποκαθιστά και τους Τιτάνες. Τον ΚΡΟΝΟ μάλιστα τον κάνει βασιλιά στα νησιά των Μακάρων, κυβερνήτη στους ανθρώπους του ΗΡΩΙΚΟΥ ΓΕΝΟΥΣ.
Αποσυμβολίζοντας τώρα τη λύτρωση και την αμνηστεία, θα λέγαμε πως ακόμα και η πιο σκληρή ΕΞΟΥΣΙΑ δίνει χάρη στους αντιπάλους της.
Ύστερα από μια βαριά και παραδειγματική τιμωρία, επιθυμεί να επιδείξει μεγαλοψυχία!
Με δικό της όργανο( εδώ ο Ηρακλής) υλοποιεί την απόφαση και καθιστά τον αντάρτη σύμβουλό της, για να τον ελέγχει και για να προσελκύσει την εύνοια των υπηκόων της.
Μπορεί μ' αυτή την προσέγγιση να εμφανίζεται ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ως συναλλασσόμενος κάτω από το τραπέζι, ως συμβιβασμένος, ωστόσο προέχει η σωματική του λύτρωση, για να έχει το πνεύμα το “υλικό του περίβλημα”.
Ο εφησυχασμός πως ο άνθρωπος, το πλάσμα του, έχει πια τα προικιό που θα τον βοηθήσει στην επιβίωση και την ανάπτυξή του, κάνει ευκολότερο αυτό το συμβιβασμό. Αυτή είναι η λύση του εφικτού.
Έτσι το δισυπόστατο ον, ο άνθρωπος, επιβιώνει, μέσα από την αγαστή συνεργασία των δυο μερών του(σώματος και νου) και καταρρακώνει το ΚΡΑΤΟΣ, που εκπροσωπεί με αυταρχικό τρόπο ο ΔΙΑΣ, με εκτελεστικό όργανο τον ΗΦΑΙΣΤΟ, που καρφώνει και αλυσοδένει με βαριά καρδιά τον ομότεχνό του.
Μη ξεχνάμε πως ο Προμηθέας άντεξε στο τριαντάχρονο μαρτύριο απεκδυμένος της θεϊκής του φύσης, ως εκπεσών ήρωας.
Από την άλλη ο Θεός της ΦΩΤΙΑΣ και της ΣΙΔΗΡΟΥΡΓΙΑΣ, ο ΗΦΑΙΣΤΟΣ, εμφανίζεται να μην έχει ούτε την επίγνωση των προνομίων που του δίνει η χρήση της φωτιάς, ούτε το σθένος να αντιταχθεί στην ΕΞΟΥΣΙΑ.
Έχει όμως μέσα του το ΦΟΒΟ της τιμωρίας, μολονότι θεός, που τον εμποδίζει να δει τη μεγάλη δύναμη που κρατά μέσα στα χέρια του και την χρησιμοποιεί εις όφελος των άλλων.
Η οπλοποιία είναι μια μεγάλη δύναμη, τα προϊόντα της οποίας ωστόσο τα παραχωρεί από φόβο.
Οι ΦΥΣΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ, οι ΩΚΕΑΝΙΔΕΣ, ως χορός στην αρχαία τραγωδία, συμπαρίσταται στον πάσχοντα ΠΡΟΜΗΘΕΑ, το πνεύμα του οποίου προορά την έλευση του ΗΡΑΚΛΗ και το λυτρωμό του.
Οι ΚΟΣΜΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ, που εκφράζονται από το σύνολο των απογόνων του ΩΚΕΑΝΟΥ, που για τους αρχαίους περιέκλειε τον κόσμο, η ΦΥΣΗ αλλιώς, είναι στο πλευρό της ΓΝΩΣΗΣ, που πεθαίνει και αναγεννιέται μέσα από τα σπλάχνα του ΠΡΟΜΗΘΕΑ.
Η ΓΝΩΣΗ είναι φυσικό δικαίωμα και συνεπώς η προσβασιμότητα σ' αυτήν πρέπει να είναι ακώλυτη. Αποδεικνύεται μάταιη η προσπάθεια εκμηδένισής της, αφού ξεπηδά και πάλι ακέραια μέσα από το ίδιο της το αίμα (ματωμένη γνώση καθώς εξαπλώνεται και εδραιώνεται).
Η αναγέννησή της στο μύθο συμβολίζει και την αθανασία της, από τη στιγμή που περνά στην κατοχή του ανθρώπου(Κόσμου), ο οποίος και τη διαιωνίζει.
Ο “Προμηθέας Λυόμενος” είναι η συντριβή ενός αυταρχικού ΚΡΑΤΟΥΣ, το οποίο αδυνατεί να ελέγξει τις εξελίξεις, τη ραγδαία εξάπλωση της γνώσης, που τίποτα δε μπαίνει φραγμός στο δρόμο της, όταν οι πλάτες των ανθρώπων υπερφορτωθούν αυθαιρεσίες.
Το ΚΡΑΤΟΣ παρακολουθεί με το φόβο τη ΓΝΩΣΗ να στρέφεται άμεσα εναντίον του, επειδή την καταστέλλει και βάζει την τροχοπέδη στην πορεία της.
Είναι πια θέμα χρόνου να συντριβεί από τη μυστικιστική της δύναμη.
Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, ο φορέας της ΓΝΩΣΗΣ, και το ΚΡΑΤΟΣ συμβιβάζονται.
Η λύτρωση του ΠΡΟΜΗΘΕΑ όμως είναι και “απόλυση” της ΓΝΩΣΗΣ, που βγαίνει από τη φυλακή της μαρτυρικής τιμωρητικής ΣΙΩΠΗΣ και αποκτά δημόσιο ΛΟΓΟ και ΘΩΚΟ εκλεκτό.
Η ΓΝΩΣΗ είναι ένθεη, αφού ο Προμηθέας επανακτά την αθανασία και μια τιμητική θέση στο πάνθεον του Ολύμπου.
Ο ΛΟΓΟΣ του ΑΙΣΧΥΛΟΥ στη σωθείσα τραγωδία είναι η αποθέωση της πανανθρώπινης ΓΝΩΣΗΣ.
Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ στη ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Στη φιλοσοφία η συμβολική μορφή του ΠΡΟΜΗΘΕΑ διασώζεται στον Πλάτωνα, πρωτίστως στον “Πρωταγόρα”, δευτερευόντως στον “Γοργία”.
Στον “Πρωταγόρα” έχουμε τον Προμηθέα να διορθώνει την αμέλεια του Επιμηθέα, προμηθεύοντας με νου τον άνθρωπο.
Στον “Γοργία” ο Προμηθέας με το Δία συμφωνούν ότι ο άνθρωπος μπορεί να προβλέπει το θάνατό του.
Στον Ηρακλείδη τον Ποντικό έχουμε το μύθο του πιο όμορφου ανθρώπου που έπλασε ο Προμηθέας και αυτός ήταν ο Φαίνων, που μάλιστα ερωτεύτηκε ο Δίας.
Η φίλαυτη ΕΞΟΥΣΙΑ ερωτεύεται την ΟΜΟΡΦΙΑ, αλλά την κρατά μόνο για τον εαυτό της.
Οι Στωικοί θεωρούν ότι ο μύθος καταδείχνει τη σημασία της ΠΡΟΝΟΙΑΣ, και ο Επικούρειος Φιλόδημος αναφέρεται στις παραλλαγές του μύθου στο έργο του “περί ευσεβείας”.
Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ στην ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
Η ιστοριογραφική παράδοση διασώζει δυο ενδιαφέρουσες εκδοχές του μύθου.
Σύμφωνα με το Ηρόδωρο το Ηρακλειώτη(ιστορικός του 4ουπ.Χαι.), ο Προμηθέας βασίλευε στη Σκυθία, αλλά δεν μπορούσε να θρέψει τους υπηκόους του, γιατί ο ποταμός Αετός πλημμύριζε και κατέστρεφε τις σοδειές.
Αγριεμένοι οι κάτοικοι, κατηγορούν για ανικανότητα τον Προμηθέα και τον αλυσοδένουν στον Καύκασο.
Την κατάσταση σώζει και πάλι ο Ηρακλής, όταν περνά από τη χώρα τους. Ανοίγει διώρυγες, ώστε τα νερά να βρουν διέξοδο στη θάλασσα.
Κάνοντας την εκτροπή του ποταμού ο Ηρακλής, ελευθερώνει τον Προμηθέα.
Αν το δούμε το συμβολισμό, αποκαλύπτεται ένα προηγμένο αρδευτικό σύστημα που επινοεί πάλι ο μυθικός Ηρακλής, δρώντας ακριβώς όπως στον 5ο άθλο του “Οι Στάβλοι του Αυγεία”, όταν έκανε εκτροπή του Αλφειού και Πηνειού ποταμού.
Και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αφηγείται μια παρόμοια ιστορία με τόπο δράσης την Αίγυπτο.
Ο ποταμός Αετός(μετέπειτα Νείλος) ξεχειλίζει και πλημμυρίζει τη χώρα, καταστρέφοντάς την.
Ο Προμηθέας είναι σε αδιέξοδο και, ως από μηχανής θεός, ο Ηρακλής χτίζει φράγματα και επαναφέρει τη ροή του ποταμού στην αρχική του κοίτη.
Σε μια άλλη εκδοχή ο ιστορικός του 4ου -3ου αιπ.Χ , Δούρις ο Σάμιος, αναφέρεται στο μεγάλο έρωτα του Προμηθέα για την ορκισμένη παρθένα Θεά Αθηνά, θεωρώντας αυτόν αιτία της γνωστής βαριάς του τιμωρίας.
Στο Δούρι το Σάμιο επομένως η παραλλαγή του μύθου εμπλουτίζεται με το ερωτικό πάθος του ΠΡΟΜΗΘΕΑ για την Αθηνά.
Στην πιο διαδεδομένη όμως εκδοχή η σχέση του με την Αθηνά είναι αυτή:
Βοηθά στη γέννησή της από το κεφάλι του Δία, κι αυτή του διδάσκει, ως Αθηνά Εργάνη, αρχιτεκτονική, αστρονομία, μαθηματικά, ναυσιπλοϊα, ιατρική, μεταλλουργία και άλλες χρήσιμες τέχνες.
O ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ με τη σειρά του μεταβιβάζει στους ανθρώπους αυτή τη γνώση και γίνεται ο Μέντορας του ανθρώπου.
Η θεά Αθηνά τον βοηθά ακόμα ν' ανάψει ένα δαυλό από το πύρινο άρμα του Ήλιου και ως
κάρβουνο, που τοποθετεί στην εσωτερική ψίχα ενός κουφόξυλου, μεταφέρει τη φωτιά στους ανθρώπους.
Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ στους ΡΩΜΑΙΟΥΣ και ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΟΥΣ
Και οι Αλεξανδρινοί ποιητές εμπνέονται από τον Προμηθέα:
Ο Καλλίμαχος μιλά για τον Προμήθειο πηλό και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος αφηγείται παραστατικά τις κραυγές πόνου του Προμηθέα, την ώρα που ο αετός, που του έτρωγε το συκώτι, πετά δυο φορές γύρω από το πλοίο των Αργοναυτών.
Η Μήδεια προσφέρει στον Ιάσονα το Προμήθειο φάρμακο, ένα φυτό που βλασταίνει από τον ιχώρα( θείο αίμα) του Προμηθέα.
Ο ποιητής και λόγιος Ευφορίων(3ος-2ος π.Χ) παραδίδει πως ο γίγαντας Ευρυμέδων βίασε την Ήρα κι έτσι αυτή γεννά τον ΠΡΟΜΗΘΕΑ.
Ο Δίας πετά τον Ευρυμέδοντα στα Τάρταρα και αλυσοδένει τον Προμηθέα λόγω της αρπαγής της φωτιάς.
Στην αυτοκρατορική εποχή ο μύθος του Προμηθέα, που έχει πλούσιο συμβολισμό, εμπνέει στο Λουκιανό ένα διάλογο με τον τίτλο “Προμηθεύς”, ενώ ο μύθος αναφέρεται και στον Κόιντο τον Σμυρναίο και στον Νόννο.
Στη Ρωμαϊκή λογοτεχνία η παλιότερη αναφορά προέρχεται από τον Άκκιο και στο μύθο αναφέρεται και ο Βάρρων, ο Προπέρτιος, ο Σενέκας και άλλοι.
Ο Προμηθεϊκός μύθος, φίλοι μου, δε σταματά στους Αλεξανδρινούς και Ρωμαϊκούς χρόνους, μεταδίδει τη φλόγα της έμπνευσης και στους συγγραφείς της Αναγέννησης και δε σταματά να τη μεταλαμπαδεύει στα χρόνια μας.
Γι' αυτό όμως θα μιλήσουμε στην επόμενη συνάντησή μας, αφού όμως περάσουμε από το ρυάκι, που άνοιξε η εκτροπή του ποταμού Αετού και που οδηγεί στον 5ο άθλο του Ηρακλή, στους “Στάβλους του Αυγεία”
¨Χαρά Νάστου
ΠΗΓΗ: Ρ. Γκρέιβς “Οι ελληνικοί Μύθοι”
Καθημερινή 7 ημέρες 2002.
