Ο πολιτισμός της Αρχαίας Αιγύπτου είναι ένας κατεξοχήν θεοκρατικός πολιτισμός. Αινιγματικός και πολυσήμαντος όπως η Σφίγγα, ένα από τα γνωστότερα σύμβολά του. Αιώνες πριν την ανακάλυψη της γραφής, η βαθιά θρησκευτικότητα του αρχαίου λαού της υπαγόρευσε τη γραμμή εξέλιξης που ταίριαζε στην ιδιότυπη ψυχοσύνθεσή του και καθόρισε τον πολιτισμό του. Σύμφωνα με τον Ιάμβλιχο, «Τα πάντα είναι μέσα στα πάντα, αλλά σε καθένα σύμφωνα με τη φύση του». Όλες οι δυνατότητες ανοίγονται δυνητικά σε όλες τις συνειδησιακές υπάρξεις του δημιουργημένου κόσμου, κάθε μία όμως τις βιώνει και τις εκφράζει σύμφωνα με την ιδιαίτερη φύση της.
Αυτό ισχύει τόσο για εξατομικευμένες οντότητες όπως ο άνθρωπος, όσο και για συλλογικές συνειδήσεις όπως αυτή ενός λαού ή ενός ζωικού είδους. Οι σημιτικοί λαοί έχουν ανεπτυγμένη θρησκευτική συνείδηση. Σε αντιστάθμισμα, αγαπούν ιδιαίτερα τις υλικές απολαύσεις. Τα δύο αυτά γνωρίσματα χαρακτηρίζουν τους πολιτισμούς τους.
Στην αρχαία Αίγυπτο η σχέση κράτους-θρησκείας ήταν στενά συνυφασμένη. Εκτός από τις μικρές τοπικές θεότητες, που ο απλός λαός επικαλούταν άμεσα την προστασία και την εύνοιά τους, υπήρχαν οι μεγάλοι «κρατικοί» θεοί, όπως ο Ώρος, ο Φθα, ο Ρα, ο ¶μμωνας, προσιτοί μόνο μέσω του οργανωμένου ιερατείου τους. Κάποτε και αυτοί οι θεοί ήταν τοπικοί, προστάτες συγκεκριμένων πόλεων. Όταν όμως οι άρχοντες μιας πόλης συνέβαινε να ανέβουν στο θρόνο, εγκαθιδρύοντας μια νέα δυναστεία, ανέδειχναν τις εφέστιες συνήθως θεότητες του οίκου τους σε εθνικούς θεούς.
Την εποχή της ΧVIII Δυναστείας (περίπου 1550-1295 π.Χ.) τα πρωτεία έχει το ιερατείο του Aμμωνα. Ηλιακός θεός της περιοχής των Θηβών και εφέστια θεότητα των ιδρυτών της XVIII Δυναστείας, ο Aμμωνας ήταν από αιώνες ο κύριος φαραωνικός και εθνικός θεός. Ο πλούτος και η δύναμη του ιερατείου του τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο αντικατοπτρίζεται στους επιβλητικούς ναούς του θεού στο Λούξορ και το Καρνάκ.
Ο Αμένοφις IV (περίπου 1353-1335 π.Χ.), περισσότερο γνωστός με το όνομα Aκχενατόν, ήταν ο δεύτερος γιος του Αμένοφι III. Παραδόξως, την περίοδο της βασιλείας του πατέρα του δεν αναπαριστάνεται στις 
Αμέσως μόλις ο νεαρός Φαραώ ανέβηκε στο θρόνο, έβαλε μπροστά ένα μεγαλόπνοο και προσεκτικά οργανωμένο, όπως αποκαλύπτεται, μεταρρυθμιστικό σχέδιο. Αρχικά η επανάστασή του ήταν ειρηνική. Εισηγήθηκε τη λατρεία του Aτόν ως ύψιστου θεού-δημιουργού δίχως να απορρίπτει την ύπαρξη των άλλων θεών, οι οποίοι όμως αυτόματα υποβιβάστηκαν έτσι σε κατώτεροί του. Ο αρχαϊκός Aτόν εξυψώθηκε σε θεό του φωτός, στοργικό πατέρα του δημιουργημένου κόσμου και ταυτίστηκε με τον γερακοκέφαλο Ρα-Αράκχτυ.
Φαίνεται όμως πως η μετριοπαθής αυτή ενοθεϊστική στάση δεν απέδωσε τα αναμενόμενα. Αγανακτισμένος από τις αντιδράσεις που ξεσήκωνε στις Θήβες το παλιό ιερατείο του Aμμωνα, ο Φαραώ αποφάσισε να ακολουθήσει ριζοσπαστικότερες λύσεις. Τον έκτο χρόνο από την άνοδο του στο θρόνο μετέφερε την πρωτεύουσα από τις Θήβες στην καινούργια πόλη που έχτισε στην περιοχή της σημερινής ελ-Αμάρνα, στα μισά της απόστασης ανάμεσα στη Μέμφιδα και τις Θήβες. Η πόλη ονομάστηκε ΑκχετAτόν («Ορίζοντας του Aτόν») και ήταν αποκλειστικά αφιερωμένη στον Aτόν. Το λαμπρότερο στολίδι της ήταν, φυσικά, ο ναός του θεού και το σχέδιό του ήταν εντυπωσιακά πρωτοποριακό. Ο θεός δε λατρευόταν, σύμφωνα με την παράδοση, στο μισοσκόταδου του άδυτου, όπου είχαν πρόσβαση μόνο οι ιερείς, αλλά κάτω από το φως του ήλιου, σε τεράστιους υπαίθριους χώρους, ανοιχτούς σε όλους τους πιστούς. 
Περίπου την εποχή που ο Φαραώ μετέφερε την πρωτεύουσά του, έκανε ένα ακόμη βήμα που σηματοδοτούσε την αποφασιστικότητά του να αντιταχθεί στην παράδοση. ‘Aλλαξε το όνομά του από Αμένοφις (αιγυπτιακά Αμενχοτέπ, «Ο ‘Aμμων είναι ικανοποιημένος») σε Aκχενατόν, δηλαδή, «Εκείνος που προσφέρει υπηρεσία στον Aτόν» ή, σύμφωνα με μια εναλλακτική ανάγνωση, «Φωτισμένη εκδήλωση του Aτόν». Το ίδιο έκανε κι η βασίλισσά του, η Νεφερτίτη.
Η γερακοκέφαλη μορφή του Ρα-Αράκχτυ αντικαταστάθηκε τώρα από το σύμβολο ενός ηλιακού δίσκου («Aτόν» σημαίνει στην κυριολεξία «φωτεινός δίσκος»), που οι καθοδικές ακτίνες του κατέληγαν σε ανθρώπινα χέρια, μερικά από τα οποία κρατούσαν το ιερό ανκχ, σύμβολο της ζωής. Στην ουσία ο Aτόν δεν αντιπροσώπευε τον ήλιο ως υλικό ουράνιο σώμα αλλά τη Μονάδα, τη Μία ζωοδόχο πηγή που συντηρεί τη δημιουργία με το φως της. Είναι φανερό ότι μια τέτοια εξυψωμένη αντίληψη για το Θείο Ον δεν αφήνει περιθώρια για συμπληρωματικούς ηλιακούς θεούς, θηλυκές συντρόφους ή κακόβουλες θεότητες που απειλούν διαρκώς την ύπαρξή του, όπως δίδασκε η παραδοσιακή θρησκεία. Ταυτόχρονα οδηγεί αναπόφευκτα σε μια θεώρηση του κόσμου ευρύτερη από την κατά κανόνα ακραία εθνικιστική αντίληψη που χαρακτηρίζει τον πολιτισμό της αρχαίας Αιγύπτου. Οι αντιλήψεις αυτές για τον Δημιουργό και τον κόσμο δεν είναι, ούτε θα μπορούσε ποτέ να είναι, αποκλειστικό γέννημα της σκέψης ενός μεμονωμένου ατόμου αλλά προϋποθέτουν την ύπαρξη μιας βαθιά πνευματικής φιλοσοφίας.
Όμως ο Aκχενατόν δεν έζησε αρκετά ώστε η θρησκευτική επανάσταση να προλάβει να ριζώσει. Πέθανε τον δέκατο έβδομο χρόνο της βασιλείας του, αποκαρδιωμένος από το θάνατο της μητέρας του, της γυναίκας και πολύτιμης συμμάχου του Νεφερτίτης και μιας από τις έξη κόρες του. Οι νεαροί διάδοχοί του Ζεμένεκχαρα και Τουταγχατόν –που σύντομα άλλαξε το όνομά του σε Τουταγχαμών– δεν είχαν το σθένος να αντισταθούν στις πιέσεις του αποδυναμωμένου αλλά ισχυρού ακόμη ιερατείου του ¶μμωνα. Λίγο μετά το θάνατό του, ο Aκχενατόν χαρακτηρίστηκε «καταραμένος», η πρωτεύουσά του εγκαταλείφθηκε, τα κτίσματά του καταστράφηκαν και το όνομά του διαγράφτηκε από τα επίσημα αρχεία του κράτους. Η λατρεία του Aτόν συνεχίστηκε μερικά χρόνια ακόμη. Όμως χωρίς την υποστήριξη ενός ισχυρού ιερατείου, σύντομα ξεχάστηκε. Όπως συμβαίνει με κάθε θρησκευτική επανάσταση που ξεφεύγει από τα νύχια κάποιου συντηρητικού ιερατείου, η προσπάθεια για μια ευρύτερη και πνευματικότερη θεώρηση του κόσμου είναι εξ ορισμού προορισμένη να δεχθεί αντιδράσεις, γιατί το όραμά της αντανακλάται στο μέλλον, είναι αφεαυτής τμήμα της ίδιας της εξέλιξης. Ωστόσο, τούτη η πρώιμη ρίζα του ενοθεϊσμού πολύ αργότερα θα βρει το δρόμο της ως ιδεολογία της ανθρώπινης φυλής στην ιστορία της εξέλιξης των θρησκειών.
Ν. Β.
