Το στοιχείο του Αέρα, ένα από τα τέσσερα που συνθέτουν την αλχημική τετράδα της συγκρότησης της ζωής και της εξέλιξης στον πλανήτη, είναι τόσο οικείο όσο και άγνωστο ταυτόχρονα.
Οικείο γιατί όλοι πάνω σε τούτο τον πλανήτη, κάθε στιγμή της ζωής μας βρισκόμαστε σε άμεση επαφή μαζί του. Χάρη σε αυτόν υπάρχουμε, είναι ο ομφάλιος λώρος που μας κρατά ενωμένους με τη ζωή. Αλλά και άγνωστο, γιατί η λειτουργία της αναπνοής έχει γίνει πια ακούσια, χάνοντας έτσι στην καθημερινότητά
Οικείο γιατί όλοι πάνω σε τούτο τον πλανήτη, κάθε στιγμή της ζωής μας βρισκόμαστε σε άμεση επαφή μαζί του. Χάρη σε αυτόν υπάρχουμε, είναι ο ομφάλιος λώρος που μας κρατά ενωμένους με τη ζωή. Αλλά και άγνωστο, γιατί η λειτουργία της αναπνοής έχει γίνει πια ακούσια, χάνοντας έτσι στην καθημερινότητά
μας τη συνείδηση της λειτουργίας αυτής καθαυτής, αλλά και του τρόπου που επιδρά επάνω μας.
Για την ανθρωπότητα σταθμός και ταυτόχρονα όχημα της γνωριμίας της με το στοιχείο του Αέρα είναι κυρίως η μυθολογία, η φιλοσοφία, η αστρολογία και τέλος η ψυχολογία. Με τη βοήθεια των εσωτερικών επιστημών θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το στοιχείο του Αέρα, για να κατανοήσουμε τον δρόμο που χρειάζεται να διανύσουμε ως εξελισσόμενες υπάρξεις μέσω των στοιχείων που μας συνθέτουν και μας μετουσιώνουν.
Ο Αέρας είναι μια από εκείνες τις τέσσερεις φιλοσοφικές αρχές που συνθέτουν τα συστατικά ολόκληρης της δημιουργίας. Αέρας, Φωτιά, Νερό και Γη εκπορεύονται από την ένωση των αντιθέτων ρευμάτων που γεννά η ηρεμία της πρωταρχικής Πηγής.
Από τη γέννησή του ο άνθρωπος θεοποίησε τα τέσσερα αυτά στοιχεία γιατί έστω και ασυνείδητα γνώριζε και σεβόταν το μεγαλείο τους. Ήξερε ότι χωρίς αυτά δεν μπορεί να υπάρξει. Μεγάλοι φιλόσοφοι όπως ο Αναξιμένης και ο Αναξίμανδρος, πίστευαν ότι αρχή όλων είναι ο Αέρας. Συγκεκριμένα ο Αναξιμένης γράφει:
«....άκου τι σου λέω: το όλον είναι ο Αέρας, καθώς πυκνώνει αυτός και συγκεντρώνεται γεννάει το νερό και τη γη, ενώ όταν αραιώνει και διαχέεται γεννάει τον αιθέρα και τη φωτιά, ύστερα ξαναπαίρνει την καθαυτό φύση του τον Αέρα. Αραίωση και πύκνωση είναι η μορφές της αλλαγής του Αέρα».
Εδώ ο Αναξιμένης αντιλαμβάνεται τον Αέρα ως πρωταρχική Αρχή που από αυτήν γεννιούνται τα τέσσερα στοιχεία. Παρόμοια, κατά τον Αναξίμανδρο ο Αέρας είναι η ψυχή του πλανήτη, ο μεσολαβητής Ερμής της ελληνικής μυθολογίας που ενώνει τους κόσμους.
Επίσης, ο φιλόσοφος Διογένης ο Απολλωνιάτης, που ήταν μαθητής του Αναξιμένη, θεωρούσε πως ο Αέρας διαθέτει «νου» και πως είναι η αρχή του Κόσμου.
Στη χριστιανική κοσμοθεωρία έχουμε τον Θεό που με αγάπη μας έπλασε και εμφύσησε μέσα μας πνοή ζωής, πνοή από την πνοή Του, κάτι από τον Εαυτό Του. Έτσι έδωσε μέσα μας Ψυχή και δημιούργησε την πνευματική μας όψη, αυτή που θα ενωθεί μαζί του σε ύψιστο επίπεδο.
Ο Γιαν Μπατίστα βαν Χέλμοντ (1579-1644) ένας από τους συνεχιστές του Παράκελσου στον τομέα της ιατρικής – αλχημικής έρευνας, θεωρούσε ότι όλα τα υλικά σώματα συγκροτούνται από Νερό και Αέρα. Κατά την άποψή του η λειτουργία του νευρικού συστήματος σχετιζόταν με μια αρχή που αποκαλούσε «πνοή».
Σε πιο υλική μορφή αντιλαμβανόμαστε το στοιχείο του Αέρα ως άνεμο, ο οποίος είναι κίνηση των μορίων της ατμόσφαιρας που περιβάλλει τη Γη. Ο άνεμος επίσης μας φέρνει δροσιά σε μια καυτή ημέρα αλλά είναι και εκείνος που κάτω από ακραίες μετεωρολογικές συνθήκες μπορεί να γίνει άγριος, βίαιος και καταστροφικός. Ο Αέρας στη θετική του χρήση είναι επίσης μια μεγάλη πηγή ενέργειας, της αιολικής ενέργειας.
Τον αισθανόμαστε μέσα από το θρόισμα των φύλλων στα δέντρα, στο θαλασσινό αεράκι βιώνοντας και τον ήχο των κυμάτων. Ενώ στην κορυφή ενός λόφου-βουνού ο ανάριος καθαρός άνεμος καθαρίζει τις σκέψεις και ανανεώνει την ύπαρξή μας δίνοντας φτερά για νοητικές πτήσεις.
Για την ανθρωπότητα σταθμός και ταυτόχρονα όχημα της γνωριμίας της με το στοιχείο του Αέρα είναι κυρίως η μυθολογία, η φιλοσοφία, η αστρολογία και τέλος η ψυχολογία. Με τη βοήθεια των εσωτερικών επιστημών θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το στοιχείο του Αέρα, για να κατανοήσουμε τον δρόμο που χρειάζεται να διανύσουμε ως εξελισσόμενες υπάρξεις μέσω των στοιχείων που μας συνθέτουν και μας μετουσιώνουν.
Ο Αέρας είναι μια από εκείνες τις τέσσερεις φιλοσοφικές αρχές που συνθέτουν τα συστατικά ολόκληρης της δημιουργίας. Αέρας, Φωτιά, Νερό και Γη εκπορεύονται από την ένωση των αντιθέτων ρευμάτων που γεννά η ηρεμία της πρωταρχικής Πηγής.
Από τη γέννησή του ο άνθρωπος θεοποίησε τα τέσσερα αυτά στοιχεία γιατί έστω και ασυνείδητα γνώριζε και σεβόταν το μεγαλείο τους. Ήξερε ότι χωρίς αυτά δεν μπορεί να υπάρξει. Μεγάλοι φιλόσοφοι όπως ο Αναξιμένης και ο Αναξίμανδρος, πίστευαν ότι αρχή όλων είναι ο Αέρας. Συγκεκριμένα ο Αναξιμένης γράφει:
«....άκου τι σου λέω: το όλον είναι ο Αέρας, καθώς πυκνώνει αυτός και συγκεντρώνεται γεννάει το νερό και τη γη, ενώ όταν αραιώνει και διαχέεται γεννάει τον αιθέρα και τη φωτιά, ύστερα ξαναπαίρνει την καθαυτό φύση του τον Αέρα. Αραίωση και πύκνωση είναι η μορφές της αλλαγής του Αέρα».
Εδώ ο Αναξιμένης αντιλαμβάνεται τον Αέρα ως πρωταρχική Αρχή που από αυτήν γεννιούνται τα τέσσερα στοιχεία. Παρόμοια, κατά τον Αναξίμανδρο ο Αέρας είναι η ψυχή του πλανήτη, ο μεσολαβητής Ερμής της ελληνικής μυθολογίας που ενώνει τους κόσμους.
Επίσης, ο φιλόσοφος Διογένης ο Απολλωνιάτης, που ήταν μαθητής του Αναξιμένη, θεωρούσε πως ο Αέρας διαθέτει «νου» και πως είναι η αρχή του Κόσμου.
Στη χριστιανική κοσμοθεωρία έχουμε τον Θεό που με αγάπη μας έπλασε και εμφύσησε μέσα μας πνοή ζωής, πνοή από την πνοή Του, κάτι από τον Εαυτό Του. Έτσι έδωσε μέσα μας Ψυχή και δημιούργησε την πνευματική μας όψη, αυτή που θα ενωθεί μαζί του σε ύψιστο επίπεδο.
Ο Γιαν Μπατίστα βαν Χέλμοντ (1579-1644) ένας από τους συνεχιστές του Παράκελσου στον τομέα της ιατρικής – αλχημικής έρευνας, θεωρούσε ότι όλα τα υλικά σώματα συγκροτούνται από Νερό και Αέρα. Κατά την άποψή του η λειτουργία του νευρικού συστήματος σχετιζόταν με μια αρχή που αποκαλούσε «πνοή».
Σε πιο υλική μορφή αντιλαμβανόμαστε το στοιχείο του Αέρα ως άνεμο, ο οποίος είναι κίνηση των μορίων της ατμόσφαιρας που περιβάλλει τη Γη. Ο άνεμος επίσης μας φέρνει δροσιά σε μια καυτή ημέρα αλλά είναι και εκείνος που κάτω από ακραίες μετεωρολογικές συνθήκες μπορεί να γίνει άγριος, βίαιος και καταστροφικός. Ο Αέρας στη θετική του χρήση είναι επίσης μια μεγάλη πηγή ενέργειας, της αιολικής ενέργειας.
Τον αισθανόμαστε μέσα από το θρόισμα των φύλλων στα δέντρα, στο θαλασσινό αεράκι βιώνοντας και τον ήχο των κυμάτων. Ενώ στην κορυφή ενός λόφου-βουνού ο ανάριος καθαρός άνεμος καθαρίζει τις σκέψεις και ανανεώνει την ύπαρξή μας δίνοντας φτερά για νοητικές πτήσεις.
Μυθολογικές Προσεγγίσεις
Στον πλανήτη μας από άκρη σ’ άκρη όλες οι φυλές θεοποίησαν και λάτρεψαν τον Αέρα. Στη φυλή των ινδιάνων Ιροκουά στην Αμερική, ο Αέρας ήταν ένας εκ των τριών κυριοτέρων θεών τους. Στην ιαπωνική μυθολογία διαβάζουμε ότι ο Αέρας ήταν ο σύμμαχος του φωτός που δημιουργήθηκε για να διαλύσει την ομίχλη που κάλυπτε τη χώρα. Αλλά και στην ασσυροβαβυλωνιακή μυθολογία βλέπουμε ότι οι άνεμοι συμμετέχουν στη δημιουργία του κόσμου καταστρέφοντας το κακό. Στη γένεση του Κόσμου σε σχέση με τους Ορφικούς στην Ελλάδα, συναντάμε τον Αέρα να γονιμοποιεί τη θεά Νύχτα, η οποία γεννά το ασημένιο αυγό και από μέσα του βγαίνει ο Έρωτας.
Έχουμε όμως και τον γνωστό σε όλους μας Αίολο, θεό των ανέμων, που το νησί του ήταν απαραίτητος σταθμός στο ταξίδι του Οδυσσέα για την επιστροφή του στην Ιθάκη. Εκφράζοντας το πρώτο αλληγορικό παράδειγμα του δρόμου που καλούμαστε να βαδίσουμε για την επιστροφή μας στην Πηγή. Ο Οδυσσέας όμως, πέρασε και από το νησί των Κυκλώπων και χάρη στη ορθή χρήση του νου κατάφερε να σωθεί. Ο νους είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του Αέρα. Επίσης, πέρασε και από το νησί της Κίρκης όπου βοηθήθηκε από τον Ερμή -τη δύναμη του νου- για να μείνει ανεπηρέαστος από τη μάγισσα. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι χρειάζεται να αφυπνίσουμε το στοιχείο του Αέρα μέσα μας, προκειμένου να εξελιχθούμε ως οντότητες.
Στο μυθολογικό πλαίσιο βλέπουμε ότι ο Ηρακλής, προκειμένου να μετουσιωθεί και να εξελιχθεί, περνάει μέσω των άθλων του και από το στοιχείο του Αέρα. Σκοτώνοντας τον Ερυμάνθιο κάπρο, που αντιστοιχεί στο σημείο του Ζυγού, ο ήρωας τιθασεύει τις επιθυμίες του, γνωρίζοντας την αληθινή ισορροπία που συμβολίζεται από τη ζυγαριά, αντιπροσωπευτικό σύμβολο του ζωδίου. Με τα μήλα των Εσπερίδων που αντιστοιχούν στους Διδύμους, βλέπουμε τον ήρωα να απελευθερώνει το προμηθεϊκό φως μέσα του, δηλαδή την πνευματικότητα της ύπαρξής του. Ενώ στους στάβλους του Αυγεία και το σημείο του Υδροχόου, ο ήρωας καθαρίζει τον βόρβορο του ασυνείδητου, συγχωνεύοντας το ενεργητικό με το παθητικό στοιχείο, μέσω των ποταμών, καθαρίζοντας έτσι τον εαυτό του από τις αρνητικές συσσωρεύσεις της ενσάρκωσης.
Η μυθολογία είναι πλούσια σε ιστορίες και μύθους που στέκονται οδοδείκτες σε κάθε αληθινό αναζητητή του πνεύματος. Είναι γεμάτη σύμβολα που πίσω τους κρύβουν μαγικούς κόσμους του ίδιου μας του εαυτού. Το στοιχείο του Αέρα επίσης το συναντάμε στην ιστορία του Ιάσωνα με το Χρυσόμαλλο Δέρας. Ιάσων, σημαίνει αυτός που θεραπεύει και η θεραπεία είναι χαρακτηριστικό της ανατολής που ανήκει στο στοιχείο του Αέρα, ενώ το Χρυσόμαλλο Δέρας συμβολίζει την πτήση στους αιθέρες και την απελευθέρωση από τα δεσμά της ύλης. Αλλά και στον λαβύρινθο της Κρήτης συναντάμε το αέρινο στοιχείο, μια και ο λαβύρινθος συμβολίζει τις ανεξερεύνητες όψεις και καταστάσεις του νου.
Στην Ευρώπη έχουμε την αρχετυπική ιστορία της αναζήτησης του Ιερού Δισκοπότηρου με τον Γκάουεν, έναν από τους τέσσερεις σημαντικότερους ιππότες, να αντιστοιχεί στο στοιχείο του Αέρα. Για να βρούμε το Δισκοπότηρο, που αντιστοιχεί στον ανώτερο εαυτό μας, χρειάζεται να ισορροπήσουμε και να εξυψώσουμε τις όψεις των τεσσάρων στοιχείων μέσα μας. Ακόμη και το Ξίφος, που είναι σύμβολο πνευματικής δύναμης, καλείται ο Αρθούρος, δηλαδή η ψυχή, να το πάρει από τον βράχο, όπου βρίσκεται σφηνωμένο. Ο βράχος δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ύλη μέσα μας, που καλούμαστε να μετουσιώσουμε. Βοηθούς στο έργο αυτό της μετουσίωσης έχουμε τους ιππότες, δηλαδή τις διαφορετικές όψεις των τεσσάρων στοιχείων.
Στο μυθολογικό πλαίσιο βλέπουμε ότι ο Ηρακλής, προκειμένου να μετουσιωθεί και να εξελιχθεί, περνάει μέσω των άθλων του και από το στοιχείο του Αέρα. Σκοτώνοντας τον Ερυμάνθιο κάπρο, που αντιστοιχεί στο σημείο του Ζυγού, ο ήρωας τιθασεύει τις επιθυμίες του, γνωρίζοντας την αληθινή ισορροπία που συμβολίζεται από τη ζυγαριά, αντιπροσωπευτικό σύμβολο του ζωδίου. Με τα μήλα των Εσπερίδων που αντιστοιχούν στους Διδύμους, βλέπουμε τον ήρωα να απελευθερώνει το προμηθεϊκό φως μέσα του, δηλαδή την πνευματικότητα της ύπαρξής του. Ενώ στους στάβλους του Αυγεία και το σημείο του Υδροχόου, ο ήρωας καθαρίζει τον βόρβορο του ασυνείδητου, συγχωνεύοντας το ενεργητικό με το παθητικό στοιχείο, μέσω των ποταμών, καθαρίζοντας έτσι τον εαυτό του από τις αρνητικές συσσωρεύσεις της ενσάρκωσης.
Η μυθολογία είναι πλούσια σε ιστορίες και μύθους που στέκονται οδοδείκτες σε κάθε αληθινό αναζητητή του πνεύματος. Είναι γεμάτη σύμβολα που πίσω τους κρύβουν μαγικούς κόσμους του ίδιου μας του εαυτού. Το στοιχείο του Αέρα επίσης το συναντάμε στην ιστορία του Ιάσωνα με το Χρυσόμαλλο Δέρας. Ιάσων, σημαίνει αυτός που θεραπεύει και η θεραπεία είναι χαρακτηριστικό της ανατολής που ανήκει στο στοιχείο του Αέρα, ενώ το Χρυσόμαλλο Δέρας συμβολίζει την πτήση στους αιθέρες και την απελευθέρωση από τα δεσμά της ύλης. Αλλά και στον λαβύρινθο της Κρήτης συναντάμε το αέρινο στοιχείο, μια και ο λαβύρινθος συμβολίζει τις ανεξερεύνητες όψεις και καταστάσεις του νου.
Στην Ευρώπη έχουμε την αρχετυπική ιστορία της αναζήτησης του Ιερού Δισκοπότηρου με τον Γκάουεν, έναν από τους τέσσερεις σημαντικότερους ιππότες, να αντιστοιχεί στο στοιχείο του Αέρα. Για να βρούμε το Δισκοπότηρο, που αντιστοιχεί στον ανώτερο εαυτό μας, χρειάζεται να ισορροπήσουμε και να εξυψώσουμε τις όψεις των τεσσάρων στοιχείων μέσα μας. Ακόμη και το Ξίφος, που είναι σύμβολο πνευματικής δύναμης, καλείται ο Αρθούρος, δηλαδή η ψυχή, να το πάρει από τον βράχο, όπου βρίσκεται σφηνωμένο. Ο βράχος δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ύλη μέσα μας, που καλούμαστε να μετουσιώσουμε. Βοηθούς στο έργο αυτό της μετουσίωσης έχουμε τους ιππότες, δηλαδή τις διαφορετικές όψεις των τεσσάρων στοιχείων.
Η Καββαλιστική Θεώρηση
Στη φιλοσοφία της καββαλιστικής θεώρησης των πραγμάτων, συναντάμε το στοιχείο του Αέρα να κατατάσσεται στον κόσμο του Γετζιρά, τον κόσμο των Αγγέλων που πραγματοποιούν τις θεϊκές εντολές. Επίσης, στις κάρτες των Ταρώ συμβολίζεται με τα ξίφη, που αντιπροσωπεύουν το βασίλειο του νου, και συγκεκριμένα την πλοήγηση της σκέψης. Ενώ στο ιερό τετραγράμματο είναι το τρίτο γράμμα Β (βάου) που σημαίνει στερέωση ή διείσδυση. Στο στοιχείο του Αέρα, επίσης, έχουμε τον Αρχάγγελο Ραφαήλ που αντιστοιχεί πάνω στο Δέντρο της Ζωής στη σεφίρα Τίφαρετ. Το Τίφαρετ συνδέεται κυρίαρχα με την καρδιά και θεωρείται πύλη της συνείδησης. Μέσω αυτής εισρέει το πνευματικό φως στο υλικό σώμα, αλλά και ταυτόχρονα θεωρείται το κατώφλι για την προσέγγιση της πνευματικής ύπαρξης. Οι πνεύμονες συνδέονται συμβολικά με την καρδιά και είναι το μέσο για την εισροή του ρεύματος της ζωής μέσα μας. Όταν το κέντρο του Τίφαρετ ενεργοποιηθεί, λέγεται ότι πλημμύρα ενεργειών κατακλύζει το φυσικό σώμα που λειτουργούν μεταμορφωτικά και θεραπευτικά. Ως Αλχημικό σύμβολο το Ξίφος είναι ένα σύμβολο καθαρισμού, όπου στη μεταφορική του έννοια λειτουργεί ως καθαρμός στην πνευματική ψυχή του ανθρώπου.
Ο Αρχάγγελος Ραφαήλ είναι μεγάλος θεραπευτής και συνδέεται με την ιδέα της αναζωογόνησης μέσω της λειτουργίας της αναπνοής. Λέγεται ότι σε μακροκοσμικό επίπεδο είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία των δυνάμεων που συγκροτούν το εκδηλωμένο σύμπαν, ενώ από μικροκοσμική άποψη αντιστοιχεί στο ζωογόνο αέρα της γήινης ατμόσφαιρας.
Ο Αρχάγγελος Ραφαήλ είναι μεγάλος θεραπευτής και συνδέεται με την ιδέα της αναζωογόνησης μέσω της λειτουργίας της αναπνοής. Λέγεται ότι σε μακροκοσμικό επίπεδο είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία των δυνάμεων που συγκροτούν το εκδηλωμένο σύμπαν, ενώ από μικροκοσμική άποψη αντιστοιχεί στο ζωογόνο αέρα της γήινης ατμόσφαιρας.
Ο Αρχάγγελος Ραφαήλ αποτελεί μια αντανάκλαση του Μέτατρον, του Αρχαγγέλου του Κέτερ και του θείου ονόματος Εχεγιέ. Το όνομα Εχεγιέ δεν προφέρεται αλλά αναπνέεται, αντιπροσωπεύοντας τον ήχο της εισπνοής και της εκπνοής. Η αναπνοή είναι ο βασικότερος τρόπος προσέγγισης του Ανέκφραστου. Ζούμε δηλαδή και υπάρχουμε σε ένα θείο ποτάμι που μας ενώνει με το σύμπαν. Είναι ο ομφάλιος λώρος που μας κρατά ενωμένους με αυτό. Δεν είναι τυχαίο ότι στο μυστήριο της ορθόδοξης βάπτισης ο ιερέας φυσά στο κεφάλι του υπό βάπτιση παιδιού, εξαγνίζοντάς το και μεταφέροντάς του μέσω του αέρα το Άγιο Πνεύμα.
Επίσης, στο Τίφαρετ έχουμε την ιδέα της σταύρωσης και του θανάτου, που είναι μέρη της αναγέννησης και τμήματα της παγκόσμιας θεραπείας. Ο Ιησούς σταυρώθηκε στο σταυρό των τεσσάρων στοιχείων, δηλαδή ισορρόπησε και μετουσίωσε τα τέσσερα στοιχεία μέσα του. Έτσι, μέσω της σταύρωσης ήρθε η ανάσταση και η γέννησή του σε ανώτερα επίπεδα. Με τη θυσία του Ιησού σηματοδοτήθηκε την εποχή εκείνη μια νέα κατάσταση, μπαίναμε στο στοιχείο του νερού, το οποίο θα έδινε στην ανθρωπότητα τη δυνατότητα να ισορροπήσει μέσα της. Στα τέσσερα άγια ζώντα δημιουργήματα, στο όραμα του Ιεζεκιήλ απαντάται ο Φτερωτός Άγγελος ως σύμβολο του αέρινου στοιχείου. Ο Άγγελος έχει την ιδιότητα του μεσολαβητή και αγγελιαφόρου μεταξύ των κόσμων. Η επικοινωνία, λοιπόν, που είναι χαρακτηριστικό του αέρα κατατάσσει τον Άγγελο στο στοιχείο αυτό. Τα στοιχειακά του Αέρα, που εκφράζουν τις αρχές των Στοιχείων στην υλική ύπαρξη, και ονομάζονται Συλφίδες με βασιλιά τον Παράλντα, μαζί με τον Αρχάγγελο Ραφαήλ στέκουν στην πύλη της Ανατολής διοχετεύοντας τις ενέργειές τους για την εξέλιξη του πλανήτη και της ανθρωπότητας.
Χρονολογικά περνάμε στην Υδροχοϊκή εποχή στην κατάσταση του Αέρα, όπου καλούμαστε να μετουσιώσουμε μέσω της ισορρόπησης του νου το στοιχείο αυτό σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο Αέρας ως σύμβολο της νόησης είναι εκείνο το στοιχείο που ανεβαίνει πιο ψηλά και τείνει να καταλάβει όλο το χώρο που έχει στη διάθεσή του. Είναι ο μεγαλύτερος εραστής της ελευθερίας. Ασύλληπτος, απεριόριστος, αεικίνητος, συμβολίζει την ικανότητα του νου να διαπερνά τα πάντα, καθώς και την αιώνια αναζήτηση ενός από τα πιο ευγενικά ιδανικά, της Ελευθερίας. Ελευθερία από τα δεσμά και τους περιορισμούς που μας επιβάλλει ο ίδιος μας ο εαυτός. Η επικοινωνία είναι ένα ακόμη από τα κύρια αέρινα χαρακτηριστικά και έχει τον δικό της τρόπο να εκφράζεται μεταφέροντας τα μηνύματα της Νέας Εποχής, όπως ο Υδροχόος μεταφέρει το νερό.
Το Στοιχείο του Αέρα στις Ατραπούς του Δέντρου της Ζωής
Όσον αφορά στις ατραπούς του Δέντρου της Ζωής, ξεκινούν με τον Τρελό να κατέρχεται την 11η ατραπό (Κέτερ-Χόχμα) και να συμβολίζει μέσω του Αέρα το πνεύμα που έρχεται σε εκδήλωση. Στην 17η ατραπό (Μπίνα-Τίφαρετ) συναντάμε το αέρινο ζώδιο των Διδύμων, το εβραϊκό γράμμα Ζάϊν που σημαίνει ξίφος και από τις κάρτες των Ταρώ αντιστοιχούν οι Εραστές. Από μυθολογική άποψη έχουμε τους ουράνιους διδύμους Κάστορα και Πολυδεύκη, που συμβολίζουν τη θνητή και αθάνατη αντίστοιχα φύση της ανθρώπινης ύπαρξης. Από ψυχολογική άποψη σε αυτή την ατραπό κρύβεται το νόημα της αλληλοσυμπλήρωσης των αρσενικών και θηλυκών στοιχείων της ψυχής. Οι Εραστές τώρα είναι η ενωμένη συνείδηση στο πεδίο του Ήλιου, δηλαδή στο Τίφαρετ. Η επόμενη ατραπός στην οποία απαντάται το αέρινο στοιχείο, καθώς κατερχόμαστε το Δέντρο της Ζωής, είναι η 22η (Τίφαρετ-Γκεβούρα). Εδώ έχουμε το ζώδιο του Ζυγού, το εβραϊκό γράμμα Λάμεντ που σημαίνει βουκέντρα και στις κάρτες των Ταρώ αντιστοιχεί η Δικαιοσύνη. Από μυθολογική σκοπιά το σύμβολο του ζυγού έχει σχέση με τους αιγυπτιακούς Θεούς Όσιρι, Άνουβι και Μάατ, που επιστατούν στο ζύγισμα των ψυχών στον άλλο κόσμο. Ενώ η Δικαιοσύνη από τις κάρτες των Ταρώ προϋποθέτει την καλλιέργεια της Διάκρισης που όταν επικρατεί, φέρνει ξεκαθάρισμα, υπευθυνότητα και εσωτερικό άνοιγμα. Η βουκέντρα τώρα κεντρίζει στην πορεία της τη συνείδηση προκειμένου να αποφύγει λάθη που δυσκολεύουν το ανοδικό της ταξίδι. Τέλος, στην 28η ατραπό (Νετζά-Γεσούντ) συναντάμε το αέρινο ζώδιο του Υδροχόου, το εβραϊκό γράμμα Τζαντί που σημαίνει αγκίστρι ψαριού και από τις κάρτες των Ταρώ άλλοι αποδίδουν το Άστρο και άλλοι τον Αυτοκράτορα. Στο σύμβολο του Υδροχόου που είναι δύο κυματιστές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι η πάνω γραμμή συμβολίζει την ατομικότητα και η κάτω την προσωπικότητα, οι οποίες αλληλοσυμπληρώνονται κάτω από το φως του Ήλιου - Τίφαρετ. Η δύναμη της ατραπού θα μπορούσε να λεχθεί συμβολικά ότι είναι το αποτέλεσμα της πανίσχυρης πολικότητας ανάμεσα στην όμορφη γυμνή Γυναίκα του Νετζά και τον όμορφο γυμνό Άντρα του Γεσούντ. Στο Νετζά είναι η εικόνα της ατομικότητας που φωτίζει κατευθείαν τον υποσυνείδητο νου της προσωπικότητας, προσελκύοντας και γοητεύοντας την, όπως κάνει ο ψαράς με το ψάρι. Για αυτό και το εβραϊκό γράμμα της ατραπού είναι το Τζαντί, δηλαδή αγκίστρι ψαριού. Επίσης η 28η ατραπός λέγεται ότι είναι το κανάλι της καλλιτεχνικής έμπνευσης με οποιοδήποτε μέσο, καθώς επίσης κάθε δημιουργικού έργου στις θεωρητικές ή εφαρμοσμένες επιστήμες. Στους χώρους τώρα της Αστρολογίας συναντάμε τα τρία ζώδια του Αέρα. Τους Διδύμους, τον Ζυγό και τον Υδροχόο.
Το Στοιχείο του Αέρα στην Αστρολογία
Οι Δίδυμοι ανήκουν στον σταυρό των μεταβλητών και κυβερνούνται από τον πλανήτη Ερμή. Η σκέψη και γενικά οι νοητικές δυνάμεις κατέχουν την πρώτη θέση στη ζωή των Διδύμων. Ο Ερμής, ο κυβερνήτης του ζωδίου ταυτίζεται με την επικοινωνία στα επίπεδα του νου λόγω της ευκινησίας του. Σκέψεις, οράματα, αναλύσεις και ανταλλαγές ιδεών είναι καταστάσεις που αποδίδει η παραδοσιακή αστρολογία στον Ερμή. Ο Γιούνγκ και η Χάρντινγκ, στο βιβλίο Αστρολογία και Ψυχολογία, διαπιστώνουν ότι, χωρίς τα ψυχικά περιεχόμενα που συμβολίζει ο πλανήτης Ερμής, ο άνθρωπος δεν θα ήταν παρά ένα άμυαλο και ενστικτώδες πλάσμα. Ο Ερμής στην ελληνική μυθολογία είναι ο γοργόφτερος αγγελιαφόρος των θεών. Το ίδιο γοργόφτερος και αεικίνητος θεωρείται και ο νους, ο οποίος σαν το θεό Ερμή αποτελεί τον ουσιαστικό συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην εξωτερική πραγματικότητα και τα εσωτερικά επίπεδα της ύπαρξης. Μέσω του Ερμή η συνείδηση του Τίφαρετ κινείται ως αγγελιαφόρος και μεσολαβητής ανάμεσα στις ανώτερες και κατώτερες ενέργειες που διατρέχουν το Δέντρο της Ζωής στο σύνολό του. Το επόμενο ζώδιο του Αέρα που συναντάμε είναι ο Ζυγός, που ανήκει στον παρορμητικό σταυρό και κυβερνάται από τον πλανήτη Αφροδίτη. Λέγεται ότι το ζώδιο του Ζυγού σημειώνει την έναρξη του φθινοπώρου όπου τα πάντα αποσύρονται στην αγκαλιά της μάνας Γης για να ξαναγεννηθούν ανανεωμένα την Άνοιξη. Το ζώδιο αυτό μέσω του πλανήτη που το κυβερνά προσπαθεί να ισορροπήσει οτιδήποτε φαίνεται να συγκρούεται. Τα χαρακτηριστικά του πλανήτη Αφροδίτη είναι η συμφιλίωση των αντιθέτων και η εναρμόνιση αυτών. Στην ελληνική μυθολογία το σύμβολο της ζυγαριάς βρίσκεται στη Θέμιδα τη θεά της Δικαιοσύνης. Ένας άλλος θεός που συνδέεται με τον Ζυγό είναι ο Ήφαιστος, ο θεός του πυρός που μεταστοιχειώνει, αφενός γιατί ήταν ο σύζυγος της Αφροδίτης που κυβερνά τον Ζυγό, αφετέρου γιατί η μεταστοιχείωση οδηγεί στην υπέρτατη ισορροπία που υπονοείται από τη ζυγαριά.
Τρίτο και τελευταίο ζώδιο του Αέρα είναι ο Υδροχόος, ο οποίος ανήκει στο σταθερό σταυρό του ζωδιακού και κυβερνάται από τον πλανήτη Ουρανό. Στο σημείο του Υδροχόου κυρίαρχη νότα αποτελεί η συνειδητή ταύτιση της ατομικής συνείδησης με την ομαδική ψυχή της ανθρωπότητας. Η ενότητα είναι εξίσου σημαντική, όσο και η ίδια η εξελικτική διαδικασία. Τα άτομα που βρίσκονται κάτω από τις επιδράσεις αυτού του ζωδίου αγαπούν την ελευθερία και δε συμβιβάζονται εύκολα. Οι Αιγύπτιοι ταύτιζαν τον Υδροχόο με το θεό Άπι, την προσωποποίηση του Νείλου, οι πλημμύρες του οποίου ήταν πηγή ζωής. Ο πλανήτης Ουρανός παρέχει στο ζώδιο αυτό τη διαισθητική συνειδητοποίηση ότι στον κόσμο υπάρχουν περισσότερα από αυτά που αντιλαμβάνονται τα αισθητήρια όργανα και ότι τα συμβατικά όρια συχνά μπορούν να ξεπεραστούν.
Στοιχείο του Αέρα και Ψυχολογία
Από αυτή την ταξινόμηση ο ψυχολόγος Καρλ Γκούσταβ Γιούνγκ κατέληξε στις τέσσερεις ψυχολογικές λειτουργίες της ανθρώπινης φύσης, που είναι η διαίσθηση για τη φωτιά, η αντίληψη για τη γη, η σκέψη για τον αέρα και το συναίσθημα για το νερό. Επίσης αυτές οι κατηγορίες προσδιορίζουν δύο γενικότερες καταστάσεις ανθρώπων, τους εξωστρεφείς και τους εσωστρεφείς. Για το στοιχείο του αέρα, έχουμε την αιματώδη ιδιοσυγκρασία και το νοητικό τύπο ανθρώπου. Το χρώμα που τού αντιστοιχεί είναι το κίτρινο, το οποίο το συναντάμε και στην αλχημική διαδικασία στο σημείο της ξάνθωσης, στο οποίο έχουμε τον θάνατο και την ανάσταση του ζεύγους των αντιθέτων. Γενικά, ο αέρινος τύπος δίνει έμφαση στη σκέψη, σε αφηρημένες μορφές, θεωρίες, ιδέες και έννοιες, έχοντας έντονη αντικειμενικότητα και ευστροφία. Για τον εξωστρεφή τώρα τύπο ο Γιούνγκ δίνει την ακόλουθη περιγραφή: «Ο κανονικός αμιγής αντιπρόσωπος του νοητικού τύπου αγωνίζεται να επιτύχει κατανοητά συμπεράσματα για όλες τις εμπειρίες της ζωής του. Τα συμπεράσματα αυτά τα επανοριοθετεί ανάλογα με την αντικειμενική κατάσταση τής εκάστοτε χρονικής στιγμής. Ο εσωστρεφής, τώρα, νοητικός τύπος ενδιαφέρεται περισσότερο για τα πράγματα σε βάθος παρά σε πλάτος. Στον εξωστρεφή τύπο η έμπνευση λαμβάνεται από τον εξωτερικό κόσμο, ενώ ο εσωστρεφής τη δανείζεται από μέσα του για αυτό και είναι εντελώς υποκειμενική».
Αέρας και Φυσικό Περιβάλλον
Σε ότι αφορά στη σύγχρονη επιστημονική προσέγγιση, ο αέρας που αναπνέουμε αποτελείται από ένα μίγμα διαφόρων αερίων (όπως οξυγόνο, υδρογόνο, άζωτο κ.α.). Αξίζει να επισημανθεί πως η επιστήμη αναγνωρίζει τρεις καταστάσεις της ύλης: τη στερεά, την υγρή και την αέρια. Στην αέρια κατάσταση τα μόρια της ύλης βρίσκονται σε μεγαλύτερες αποστάσεις μεταξύ τους και οι δυνάμεις που τα κρατούν συνδεδεμένα είναι ασθενέστερες από ότι στα στερεά και στα υγρά. Μία βασική ιδιότητα των αερίων είναι το ότι εξαπλώνονται γοργά και τείνουν να καταλαμβάνουν όλο το χώρο μέσα στον οποίο βρίσκονται.
Ο Αέρας αποτελεί το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ο άνθρωπος ζει και χωρίς την παρουσία του δεν μπορούμε να επιβιώσουμε για πάνω από τρία λεπτά. Βρισκόμαστε εμβαπτισμένοι σε αυτόν, ενώ μέσω της εισπνοής εισέρχεται στο αίμα και έτσι περνάει σε κάθε κύτταρο του σώματός μας και το επηρεάζει.
Ωστόσο, στη σύγχρονη εποχή όλοι γινόμαστε μάρτυρες της επιβάρυνσης του φυσικού περιβάλλοντος από την αλόγιστη δράση του ανθρώπου. Και μία από τις σημαντικότερες πτυχές αυτού του προβλήματος αφορά τη μόλυνση του αέρα με δηλητηριώδη αέρια, αλλά και την καταστροφή των μεγάλων δασών που αποτελούν πνεύμονες οξυγόνου για τον πλανήτη μας. Ο άνθρωπος έχει μεγάλη ευθύνη απέναντι σε κάθε μορφή ύπαρξης για την καταστροφή που συντελείται αυτή τη στιγμή και στο χέρι του είναι να επαναφέρει την ισορροπία στον πλανήτη και να αποκαταστήσει τη σχέση του με τη Μητέρα Γη.
Σημαντικό ρόλο σε αυτή την οικολογική προσέγγιση μπορεί να παίξει η αξιοποίηση της ενέργειας που μας παρέχει η ίδια η φύση (όπως η ηλιακή και η αιολική). Η αιολική ενέργεια ή αλλιώς η ενέργεια που μας παρέχει ο άνεμος είναι φιλική προς το περιβάλλον και χρησιμοποιήθηκε από τα πανάρχαια χρόνια στα ιστιοφόρα, αλλά και στους ανεμόμυλους. Στην εποχή μας η χρήση της έχει γίνει αρκετά πιο αποτελεσματική, καθώς με τη βοήθεια των ανεμογεννητριών μπορεί να αξιοποιείται καλύτερα και να καλύπτει ένα σημαντικό ποσοστό των ενεργειακών μας αναγκών.
Ο Αέρας δεν γνωρίζει σύνορα. Κινείται συνεχώς ανακατανέμοντας το «υλικό» του σε όλο τον πλανήτη. Με τη βοήθεια του μέσα σε λίγα έτη όλη η αέρινη ύλη του πλανήτη αναδιανέμεται παντού. Είναι ο αέναος αγγελιαφόρος που φέρνει μηνύματα από κάθε γωνιά της Γης και τούτο είναι κυριολεκτικό. Με τη βοήθειά του γινόμαστε κοινωνοί μιας ευρύτερης πραγματικότητας, καθώς όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί συνυπάρχουν αναπνέοντας τον ίδιο Αέρα. Ταξιδεύει αέναα και σαν τον τροβαδούρο άλλων εποχών, μέσα από το τραγούδι του διηγείται ιστορίες για τόπους μακρινούς.
Τη σημασία του Αέρα επισημαίνει και ο ινδιάνος φύλαρχος See-at-la στον μνημειώδη του λόγο, το 1854, για τη σχέση του ανθρώπου με τον πλανήτη, όπου μεταξύ άλλων αναφέρει:
«Ο Ινδιάνος προτιμά τον απαλό ήχο του Αέρα που ορμά πάνω στην επιφάνεια τη λίμνης και τη μυρωδιά του ίδιου του ανέμου, καθαρισμένου από τη βροχή και αρωματισμένου από το άρωμα του κουκουναριού του πεύκου.
Ο Αέρας είναι πολύτιμος για τον κόκκινο άνθρωπο, διότι όλα μοιράζονται την ίδια ανάσα. Το αγρίμι, το δένδρο, ο άνθρωπος, όλα μοιράζονται την ίδια ανάσα. Ο λευκός άνθρωπος δεν φαίνεται να προσέχει τον αέρα που αναπνέει. Μοιάζει με κάποιον που αργοπεθαίνει. Αν σας πουλήσουμε τη γη μας πρέπει να θυμόσαστε ότι ο Αέρας είναι πολύτιμος για εμάς, ότι ο Αέρας μοιράζεται το πνεύμα του με όλη τη ζωή που υποστηρίζει.
Ο Αέρας που έδωσε στους προγόνους μας την πρώτη τους ανάσα, λαμβάνει και την τελευταία τους πνοή. Και ο άνεμος θα δώσει στα παιδιά μας το πνεύμα της ζωής. Αν πουλήσουμε τη γη μας πρέπει να την κρατήσετε ιερή, ως έναν τόπο όπου ακόμη και ο λευκός άνθρωπος θα μπορεί να πηγαίνει για να νιώσει τον άνεμο που μεταφέρει τη γλυκιά μυρωδιά των λουλουδιών από τα λιβάδια».
Καθώς το ταξίδι μας στο στοιχείο του Αέρα τελειώνει συνειδητοποιούμε ότι όλα τα πλάσματα μετουσιώνονται σύμφωνα με την αρμονία των τεσσάρων στοιχείων. Τα τέσσερα στοιχεία είναι ο απαραίτητος σταθμός κάθε γήινης ύπαρξης για να μετουσιωθεί και να εξελιχθεί. Η Γη, όπως και να την ονομάσουμε, Εύα–Ίσις-Μαρία, είναι η ίδια αρχή που καλούμαστε να γνωρίσουμε. Ίσως σε διαφορετικά επίπεδα ο καθένας από εμάς, μιας και κάθε οντότητα αποτελεί μια ξεχωριστή ατομική περίπτωση, όμως τον δρόμο της εξέλιξης όλοι θα τον διασχίσουμε.
Ο Αέρας αποτελεί το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ο άνθρωπος ζει και χωρίς την παρουσία του δεν μπορούμε να επιβιώσουμε για πάνω από τρία λεπτά. Βρισκόμαστε εμβαπτισμένοι σε αυτόν, ενώ μέσω της εισπνοής εισέρχεται στο αίμα και έτσι περνάει σε κάθε κύτταρο του σώματός μας και το επηρεάζει.
Ωστόσο, στη σύγχρονη εποχή όλοι γινόμαστε μάρτυρες της επιβάρυνσης του φυσικού περιβάλλοντος από την αλόγιστη δράση του ανθρώπου. Και μία από τις σημαντικότερες πτυχές αυτού του προβλήματος αφορά τη μόλυνση του αέρα με δηλητηριώδη αέρια, αλλά και την καταστροφή των μεγάλων δασών που αποτελούν πνεύμονες οξυγόνου για τον πλανήτη μας. Ο άνθρωπος έχει μεγάλη ευθύνη απέναντι σε κάθε μορφή ύπαρξης για την καταστροφή που συντελείται αυτή τη στιγμή και στο χέρι του είναι να επαναφέρει την ισορροπία στον πλανήτη και να αποκαταστήσει τη σχέση του με τη Μητέρα Γη.
Σημαντικό ρόλο σε αυτή την οικολογική προσέγγιση μπορεί να παίξει η αξιοποίηση της ενέργειας που μας παρέχει η ίδια η φύση (όπως η ηλιακή και η αιολική). Η αιολική ενέργεια ή αλλιώς η ενέργεια που μας παρέχει ο άνεμος είναι φιλική προς το περιβάλλον και χρησιμοποιήθηκε από τα πανάρχαια χρόνια στα ιστιοφόρα, αλλά και στους ανεμόμυλους. Στην εποχή μας η χρήση της έχει γίνει αρκετά πιο αποτελεσματική, καθώς με τη βοήθεια των ανεμογεννητριών μπορεί να αξιοποιείται καλύτερα και να καλύπτει ένα σημαντικό ποσοστό των ενεργειακών μας αναγκών.
Ο Αέρας δεν γνωρίζει σύνορα. Κινείται συνεχώς ανακατανέμοντας το «υλικό» του σε όλο τον πλανήτη. Με τη βοήθεια του μέσα σε λίγα έτη όλη η αέρινη ύλη του πλανήτη αναδιανέμεται παντού. Είναι ο αέναος αγγελιαφόρος που φέρνει μηνύματα από κάθε γωνιά της Γης και τούτο είναι κυριολεκτικό. Με τη βοήθειά του γινόμαστε κοινωνοί μιας ευρύτερης πραγματικότητας, καθώς όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί συνυπάρχουν αναπνέοντας τον ίδιο Αέρα. Ταξιδεύει αέναα και σαν τον τροβαδούρο άλλων εποχών, μέσα από το τραγούδι του διηγείται ιστορίες για τόπους μακρινούς.
Τη σημασία του Αέρα επισημαίνει και ο ινδιάνος φύλαρχος See-at-la στον μνημειώδη του λόγο, το 1854, για τη σχέση του ανθρώπου με τον πλανήτη, όπου μεταξύ άλλων αναφέρει:
«Ο Ινδιάνος προτιμά τον απαλό ήχο του Αέρα που ορμά πάνω στην επιφάνεια τη λίμνης και τη μυρωδιά του ίδιου του ανέμου, καθαρισμένου από τη βροχή και αρωματισμένου από το άρωμα του κουκουναριού του πεύκου.
Ο Αέρας είναι πολύτιμος για τον κόκκινο άνθρωπο, διότι όλα μοιράζονται την ίδια ανάσα. Το αγρίμι, το δένδρο, ο άνθρωπος, όλα μοιράζονται την ίδια ανάσα. Ο λευκός άνθρωπος δεν φαίνεται να προσέχει τον αέρα που αναπνέει. Μοιάζει με κάποιον που αργοπεθαίνει. Αν σας πουλήσουμε τη γη μας πρέπει να θυμόσαστε ότι ο Αέρας είναι πολύτιμος για εμάς, ότι ο Αέρας μοιράζεται το πνεύμα του με όλη τη ζωή που υποστηρίζει.
Ο Αέρας που έδωσε στους προγόνους μας την πρώτη τους ανάσα, λαμβάνει και την τελευταία τους πνοή. Και ο άνεμος θα δώσει στα παιδιά μας το πνεύμα της ζωής. Αν πουλήσουμε τη γη μας πρέπει να την κρατήσετε ιερή, ως έναν τόπο όπου ακόμη και ο λευκός άνθρωπος θα μπορεί να πηγαίνει για να νιώσει τον άνεμο που μεταφέρει τη γλυκιά μυρωδιά των λουλουδιών από τα λιβάδια».
Καθώς το ταξίδι μας στο στοιχείο του Αέρα τελειώνει συνειδητοποιούμε ότι όλα τα πλάσματα μετουσιώνονται σύμφωνα με την αρμονία των τεσσάρων στοιχείων. Τα τέσσερα στοιχεία είναι ο απαραίτητος σταθμός κάθε γήινης ύπαρξης για να μετουσιωθεί και να εξελιχθεί. Η Γη, όπως και να την ονομάσουμε, Εύα–Ίσις-Μαρία, είναι η ίδια αρχή που καλούμαστε να γνωρίσουμε. Ίσως σε διαφορετικά επίπεδα ο καθένας από εμάς, μιας και κάθε οντότητα αποτελεί μια ξεχωριστή ατομική περίπτωση, όμως τον δρόμο της εξέλιξης όλοι θα τον διασχίσουμε.
http://www.e-zine.gr Α.Κ. ΠηγέςKaren Hamaker-Zondag, Ψυχολογία και Αστρολογία, Ιάμβλιχος
Συλλογικό, Συμβολισμός και Αναζήτηση, Ιάμβλιχος
Συλλογικό, Φωτεινά Μονοπάτια, Ιάμβλιχος
Θαλής – Αναξίμανδρος – Αναξιμένης, Εξάντας
Τσέλλερ-Νεστλέ, Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Εστία
W. K. C. Guthrie, Οι Έλληνες Φιλόσοφοι, Παπαδήμας
Β. Άιονς, Παγκόσμια Μυθολογία, Ακμή
Γένεση 2/β: 7
Συλλογικό, Συμβολισμός και Αναζήτηση, Ιάμβλιχος
Συλλογικό, Φωτεινά Μονοπάτια, Ιάμβλιχος
Θαλής – Αναξίμανδρος – Αναξιμένης, Εξάντας
Τσέλλερ-Νεστλέ, Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Εστία
W. K. C. Guthrie, Οι Έλληνες Φιλόσοφοι, Παπαδήμας
Β. Άιονς, Παγκόσμια Μυθολογία, Ακμή
Γένεση 2/β: 7
