Δερβίσηδες και Μοναστικά Τάγματα της Ανατολής

 

Στο άκουσμα της λέξης Δερβίσης, μας έρχονται εικόνες στο νου από τις Ιερές τελετές των μοναχών της Ανατολής. Ο όρος Δερβίσης χαρακτηρίζει τα μέλη των Μυστικιστικών Θρησκευτικών Αδελφοτήτων σε πολλές χώρες του μουσουλμανικού κόσμου, ενώ στην Περσία και την Τουρκία σημαίνει επίσης και επαίτης μοναχός. Από πού όμως κατάγεται αυτή η λέξη;

Οι ρίζες της βρίσκονται στην Περσία, πιθανώς προέρχεται από τις λέξεις ντερ: πόρτα και βις: κοίτασμα που σημαίνει «ζητιάνος που στέκει στην πόρτα» ή «που γυρίζει από πόρτα σε πόρτα», αν και η ετυμολογία αυτή είναι κάπως αμφίβολη. Πρόκειται για ένα γενικότερο όρο που έχει τον αντίστοιχό του και σε άλλες θρησκείες.
Το ασκητικό σύστημα των δερβίσηδων διαφέρει από τη μια αδελφότητα στην άλλη. Μερικοί από αυτούς ασκούν έναν εκστατικό ησυχασμό, άλλοι πάλι εξασκούν το χορό. Όλες αυτές οι εκδηλώσεις έχουν μοναδικό σκοπό να ανεβάσουν την Ψυχή στα ύψη της τελειότητας.
Οι Δερβίσηδες, οργανωμένοι σε διάφορες αδελφότητες ήδη από τον 7ο αιώνα, είχαν ως πυρήνα τους το στενό περιβάλλον των ακολούθων του προφήτη Μωάμεθ. Οι Δερβίσηδες αποτελούν στην Ανατολή τους αντίστοιχους Ιππότες της μεσαιωνικής Δύσης. Χωρίζονται σε διάφορα μοναστικά τάγματα μέσα από τα οποία εκφράσθηκε η Σουφική παράδοση, ενώ τα μέλη τους ζούσαν σε κοινόβια, που ονομάζονταν τεκέδες. Οι κανόνες συμπεριφοράς ήταν πολύ αυστηροί, καθώς μέσα από τη σωματική άσκηση, τη νηστεία, την υπακοή και τη φιλανθρωπία ήθελαν να περάσουν

σε μια άλλη ψυχική και σωματική κατάσταση.
Τα μοναστικά τάγματα του Μωαμεθανισμού, περίπου 150 σε αριθμό, έχουν δική τους θεολογική, φιλοσοφική και κοινωνική φιλολογία. Τόσο οι ιδρυτές και Ηγούμενοι των μοναστικών ταγμάτων, όσο και οι μαθητές και Δερβίσηδες έγραψαν συγγράμματα, θεολογικού, φιλοσοφικού και κοινωνικού περιεχομένου δομώντας τη φιλοσοφία τους. Το μεγαλύτερο μέρος είναι σε έμμετρο λόγο και έχει εκδοθεί μόνο ένα μικρό τμήμα της. Το υπόλοιπο παραμένει σε χειρόγραφα τα οποία φυλάσσονται σε δημόσιες ή ιδιωτικές βιβλιοθήκες της Τουρκίας, του Ιράκ, της Αιγύπτου, της Τύνιδας, του Φεζάν, της Αλγερίας και της Αραβίας. Αυτά τα έργα είναι γραμμένα στην Τουρκική γλώσσα, υπάρχει και ένα μεγάλο μέρος των φιλολογικών έργων στην Αραβική και την Περσική. Για παράδειγμα, τα έργα του Πάτρωνος του μοναστικού τάγματος των Μεβλεβήδων, του Τζελαλεδδίν Ρουμή είναι: το «Μεσνεβή», όπως το αποκαλούν στην τουρκική γλώσσα, το οποίο χωρίζεται σε έξι βιβλία με σύνολο περίπου 25.000 ρυθμικά δίστιχα, το «Ντιβάνι Κεμπίρ» μεγάλη συλλογή ποιημάτων, το «Φίχι μά φίχ» περιέχει ομιλίες του Δασκάλου προς τους μαθητές του καθώς και ποιήματα όλα γραμμένα στην Περσική γλώσσα.

Τα Τάγματα των Δερβίσηδων

Μπεκτασήδες (τάγμα των Μπεκτασί)

Από τα πλέον σημαντικά μοναστικά τάγματα του Ισλάμ είναι το τάγμα των Μπεκτασήδων. Πήρε το όνομά του από τον ιδρυτή του, Σεγίτ Μουχαμέτ Μπεκτάς. Πρόκειται για Σιιτικό τάγμα, καθώς οι οπαδοί του παραδέχονται τον γαμπρό του Μωάμεθ Αλή, ως διάδοχο του Προφήτη. Ο Μπεκτάς γεννήθηκε το 1247 στη Νισαμπούρ και το 1281 μετέβη στη Μικρά Ασία όπου ανέπτυξε μεγάλη δράση. Ο δεύτερος Οθωμανός σουλτάνος, Ορχάν, επισκέφθηκε τον τεκέ-μοναστήρι του τάγματος και ευλογήθηκε, από τον χατζή Μπεκτάς. Έτσι εγκαινιάστηκε μια μακρά παράδοση, σύμφωνα με την οποία οι μπεκτασήδες Δερβίσηδες ήταν υπό την προστασία του εκάστοτε Οθωμανού σουλτάνου. Είναι επίσης γνωστές οι σχέσεις του τάγματος με τον αυτοκρατορικό στρατό των γενιτσάρων, τον οποίο ουσιαστικά είχαν αναλάβει πλήρως υπό την καθοδήγησή τους από το 1590 έως το 1826, οπότε το σώμα διαλύθηκε από τον σουλτάνο Μαχμούτ Β΄. Στους στρατώνες των γενιτσάρων διέμενε μόνιμα σεΐχης (αρχηγός) των Μπεκτασήδων, ενώ στους περισσότερους υπήρχε μπεκτασικό μοναστήρι (τεκές).
Ο μπεκτασισμός αναπτύχθηκε ιδιαιτέρως στην Αλβανία. Ένα μεγάλο μέρος των Τόσκηδων, που εξισλαμίσθηκαν, ακολούθησε το δόγμα των Σιιτών, επηρεασμένο από την προπαγάνδα των μπεκτασικών μοναστικών ταγμάτων. Είναι, επίσης, αξιοσημείωτο ότι σε πολλούς μπεκτασικούς τεκέδες της περιοχής γιορταζόταν παράλληλα και η μνήμη χριστιανών Αγίων. Μεγάλη υποστήριξη στα μπεκτασικά τάγματα προσέφεραν ο Αλή Πασάς Τεπελενλής, καθώς και ο Ομέρ Βρυώνης, ο Μαχμούτ Μπέης και πολλοί άλλοι Αλβανοί μπέηδες. Αναφέρεται, ακόμη ότι ο παππούς του Αλή Πασά ήταν Δερβίσης του τάγματος με το όνομα Ναζήφ. Ο Χομπχάουζ έγραφε για τον Αλή Πασά, ότι μυήθηκε στον μπεκτασισμό το 1807, ενώ στην αυλή του έτρεφε και φιλοξενούσε πλήθη Δερβίσηδων. Το τάγμα των Μπεκτασήδων είναι το πιο γνωστό Σιιτικό μοναστικό τάγμα του Ισλάμ.

Καλεντερήδες (τάγμα των Καλεντέρ)

Το τάγμα αυτό πήρε το όνομά του από τον ιδρυτή του, Καλεντέρ. Οι οπαδοί του, που ονομάζονταν και Οπταλήδες, ξύριζαν το κεφάλι τους και αφιέρωναν τη ζωή τους σε προσευχές και νηστείες. Το τάγμα ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα και ανέπτυξε δράση σε διάφορες περιοχές (Ιράκ, Περσία, Συρία, Αίγυπτο, Κεντρική Ασία και Ινδία).
Χαλβετήδες (τάγμα των Χαλβετί)
Είναι από τα λιγότερο γνωστά Σιιτικά μοναστικά τάγματα. Η ονομασία του προέρχεται από τη λέξη «χαλβέτ», που σημαίνει απομόνωση. Ιδρυτής του τάγματος φέρεται ο σεΐχης Σερατζουδίν Ομέρ, ο οποίος έζησε όλη του τη ζωή ως ασκητής. Το τάγμα των Χαλβετήδων απέκτησε περίπου 40 παραρτήματα στην ευρύτερη περιοχή της Κεντρικής Ασίας και της Τουρκίας.

Το τάγμα των Ριφαΐ (Ρουφαΐ)

Το τάγμα αυτό είναι γνωστό ως τάγμα των «Ωρυόμενων Δερβίσηδων». Ιδρυτής του υπήρξε ο σεΐχης Σεγίτ Αχμέτ Ελ Ριφαΐ (Ρουφαΐ) (1107-1175). Η μυστικιστική παράδοση του τάγματος αυτού θεωρείται ότι έχει ως βάση τον Χριστιανισμό. Οι Δερβίσηδες του τάγματος υπέβαλλαν τον εαυτό τους κατά τη διάρκεια μυστικιστικής τελετής σε πολύ σκληρές δοκιμασίες. Αφού διέτρεχαν πηδώντας ομαδικά στην αίθουσα για πολλή ώρα βγάζοντας δυνατές κραυγές, στη συνέχεια κατάκοποι και σε κατάσταση εξάντλησης έβαζαν πυρακτωμένα αντικείμενα στο στόμα τους καρφώνοντας μαχαίρια στα χέρια και στο στήθος τους. Στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης φυλάσσονται πολλά από αυτά τα αντικείμενα, που χρησιμοποιούσαν οι Δερβίσηδες Ριφαΐ.

Μεβλεβήδες (τάγμα των Μεβλεβί)

Το σημαντικότερο από τα μοναστικά τάγματα του Ισλάμ, η μυστικιστική παράδοση του οποίου περικλείει όλη τη φιλοσοφία του Σουφισμού, είναι το τάγμα των Δερβίσηδων Μεβλεβί ή τάγμα των Περιδινούμενων Δερβίσηδων, όπως είναι ευρύτερα γνωστό. Το τάγμα αυτό ανήκει στην κατηγορία των Σουνιτικών ταγμάτων. Ιδρυτής του υπήρξε ο Μεβλανά Τζελαλουντίν Ρουμί, που κατά κυριολεξία σημαίνει ο «Κύριος Ημών» Τζελαλουντίν ο Ρωμαίος, Πέρσης ποιητής, φιλόσοφος και διανοούμενος. Ο Τζελαλουντίν Ρουμί γεννήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 1207 στην πόλη Μπαλχ του Χορασάν. Ήταν γιος του Μεχμέτ Μπεχαεντίν, που ήταν απόγονος του Αμπού Μπακρ -συντρόφου και διαδόχου του Προφήτη και της πριγκίπισσας Μουμινέ. Ο πατέρας του ήταν γνωστός και με το όνομα Σουλτάν ελ Ουλεμά (σουλτάνος των Ουλεμάδων), καθώς ήταν ένας από τους μεγαλύτερους νομοδιδασκάλους της εποχής του. Ακολούθησε η εισβολή των Μογγόλων του Τζένγκις Χαν στα εδάφη της Κεντρικής Ασίας, που προκάλεσε τον διασκορπισμό των Σούφι.
Αρχικά, η οικογένεια του Ρουμί εγκαταστάθηκε στη Νισαμπούρ. Εκεί ο Τζελαλουντίν, παιδί ακόμη, συνάντησε τον μεγάλο Σούφι Δάσκαλο και ποιητή Αττάρ, ο οποίος είπε γι’ αυτόν: «Αυτό το αγόρι θ’ ανάψει στον κόσμο τη φωτιά της θείας εξύψωσης». Ο Τζελαλουντίν ήλθε σε επαφή με τον Μεγάλο Δάσκαλο και ποιητή Ιμπν Ελ Αραμπί, που τον καιρό εκείνο βρισκόταν στη Βαγδάτη.
Ο Ρουμί ήταν σαράντα χρόνων όταν άρχισε τις δημόσιες μυστικιστικές διδασκαλίες του. Γνώριζε αρκετά την ελληνική γλώσσα και είχε έλθει σε επαφή με τον Χριστιανισμό, όπως αποδεικνύεται από πολλά ποιήματά του. Απέδιδε υψηλότερη θέση στον Ιησού Χριστό, απ’ ό,τι απέδιδαν οι σύγχρονοί του μουσουλμάνοι Σουνίτες. Λέγεται μάλιστα ότι τα πρώτα μέλη του τάγματος ήταν χριστιανοί μοναχοί, από τη Μονή του Αγίου Χαραλάμπους στο Ικόνιο, οι οποίοι ήλθαν σε επαφή με τον Μεβλανά Τζελαλουντίν και μυήθηκαν στις φιλοσοφικές αντιλήψεις του. Συνιδρυτής του τάγματος των Μεβλεβήδων Δερβίσηδων θεωρείται και ο Σεμσεντίν από την Ταυρίδα.
Ο πρωτοψάλτης και συνθέτης της βυζαντινής μουσικής του 18ου αιώνα Πέτρος ο Λαμπαδάριος έψελνε στα μοναστήρια των Δερβίσηδων Μεβλεβί, οι οποίοι μάλιστα τον συνόδεψαν στην κηδεία του και χόρεψαν τον ιερό χορό. Τον έθαψαν με τον ιερό αυλό – Νέι στα χέρια του, κάτι που σήμαινε πως τον δέχθηκαν ως Δερβίση μοναχό.
Η αδελφότητα των Μεβλεβί είναι ίσως από τα σημαντικότερα τάγματα στο χώρο των Σουφιστών. Ασχολήθηκαν με τα γράμματα και τις τέχνες και πάρα πολλοί μουσικοί, ζωγράφοι της εποχής ήταν μέλη της αδελφότητας και σπούδασαν στα μοναστήρια των Μεβλεβί.
Ο χορός Sema είναι ο γεμάτος από συμβολισμούς Ιερός Χορός που χορεύουν. Οι Δερβίσηδες ντυμένοι στα λευκά συμβολίζουν την αγνότητα, αλλά όταν εισέρχονται στο χώρο που πρόκειται να χορέψουν φοράνε μια μαύρη κάπα με καπέλο που συμβολίζει το σκοτάδι και το θάνατο. Αφού ακούσουν τους στίχους από το κοράνι και τον ύμνο προς τον Προφήτη αυτοσυγκεντρώνονται ακούγοντας το Νέι, το ιερό όργανο των Μεβλεβί, που συμβολίζει τον άνθρωπο που αποβάλλει τον εγωισμό του, καθώς είναι φτιαγμένο από καλάμι που ο μουσικός το τρυπά με πυρωμένο σίδερο. Η φωτιά είναι η αγάπη που περνά μέσα από το καλάμι και όχι ο αέρας.
Στη συνέχεια οι χορευτές κάνουν τρεις φορές το γύρο του χώρου που θα πραγματοποιηθεί η ιεροτελεστία, αυτή η κίνηση συμβολίζει τους τρεις δρόμους που οδηγούν στο Θεό. Ο πρώτος δρόμος είναι της επιστήμης, ο δεύτερος του οράματος και ο τρίτος της ένωσης. Στη συνέχεια αφαιρώντας τις κάπες τις φιλούν και τις εναποθέτουν κάτω, συμβολίζοντας την απαλλαγή από τη σάρκα και ότι είναι έτοιμοι πλέον με τον χορό τους να ενωθούν με τον θεό. Ανοίγοντας τα χέρια τους σαν φτερά, η δεξιά τους παλάμη είναι στραμμένη προς τον Ουρανό, ενώ η αριστερή κοιτάζει τη Γη, δείχνοντας την Αγάπη που κατέρχεται από το Σύμπαν. Περνώντας από μέσα τους οδηγείται στη Γη ζεσταίνοντάς την και δίνοντάς της πνοή. Θα μπορούσαμε να πούμε πως πρόκειται για ένα Πλανητικό Χορό όπου όλοι οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον Ήλιο δεχόμενοι τις θεραπευτικές του ακτίνες που διαχέονται μέσα στο Σύμπαν, είναι σαν αγωγός που ενώνει το Σύμπαν με τη Γη.

Χαρακτηριστικό είναι αυτό που γράφει ο Τζελαλουντίν Ρουμί:
«Το τραγούδι των στροβιλιζόμενων σφαιρών είναι ό,τι τραγουδούν οι άνθρωποι με το λαούτο και τη φωνή τους. Αφού είμαστε όλοι μέλη του Αδάμ, έχουμε ακούσει αυτές τις μελωδίες στον Παράδεισο. Παρόλο που η γη και το νερό έχουν ρίξει επάνω μας τα πέπλα τους, διατηρούμε αχνές αναμνήσεις αυτών των ουράνιων ύμνων. Αλλά αφού περιβαλλόμαστε από παχυλά γήινα πέπλα, πώς μπορούν να φτάσουν ως εμάς οι τόνοι των στροβιλιζόμενων σφαιρών;»
Η ψυχή ταξιδεύει μέσα στους αιώνες αλλάζοντας σώματα, μέχρι να επιστρέψει στην πηγή, περνά μέσα από διάφορες καταστάσεις και επίπεδα έως ότου ολοκληρώσει τον σκοπό της. Κατά τη διάρκεια του ιερού χορού της Σεμά, υπάρχουν τέσσερις μουσικές κινήσεις Σελάμ. Κάθε μία από αυτές έχει διαφορετικό ρυθμό και συμβολισμό. Η πρώτη συμβολίζει τη γέννηση του ανθρώπου στην Αλήθεια. Η δεύτερη συμβολίζει την Έκστασή του όταν αντικρίζει το μεγαλείο του Θεού. Η Τρίτη αντιπροσωπεύει τη Θυσία του νου εμπρός στο μεγαλείο της Αγάπης, στην ουσία είναι η εκμηδένιση του εαυτού κατά τη βουδιστική φιλοσοφία, η γνωστή Νιρβάνα. Και η τέταρτη συμβολίζει την Επιστροφή του Δερβίση από την Πνευματική του Αναζήτηση. Στη συνέχεια ακολουθούν οι στίχοι του Κορανίου «Στον Θεό ανήκει η Ανατολή και η Δύση. Όπου κι αν στραφείς, εκεί υπάρχει το πρόσωπο του Θεού. Είναι εκείνος που όλα τα αγκαλιάζει, εκείνος που όλα τα γνωρίζει». Η τελετουργία της Σεμά ολοκληρώνεται με μια προσευχή για Ειρήνη στην Ψυχή των Προφητών και των πιστών. Ύστερα οι Δερβίσηδες αποσύρονται για διαλογισμό.
Η έκσταση μέσω του χορού δεν απαντάται μόνο στον Σουφισμό, αφού μαρτυρείται στους Ορφικούς Ύμνους και στα Μυστήρια της Σαμοθράκης, όπως επίσης και στις Διονυσιακές Λατρείες ως χορός των Μαινάδων. Ο χορός «Σεμά» έχει τις ρίζες του πολύ πιο βαθιά στην ιστορία της περιοχής της Μικράς Ασίας και της Ανατολίας και συνδέεται άμεσα με τον μυστικισμό των αρχαίων μυστηριακών θρησκειών, ο οποίος είχε επιβιώσει ακόμα και τους χριστιανικούς χρόνους, φθάνοντας μέχρι την εποχή του Ισλάμ. Χαρακτηριστική είναι η σχετική μαρτυρία του βυζαντινού νομομαθούς Ιωάννη Ζωναρά, που έζησε έναν σχεδόν αιώνα πριν τον Ρουμί και ο οποίος σχολιάζοντας τον ΞΒ΄κανόνα της εν Τρούλλα Συνόδου (691 μ.Χ.) επιβεβαιώνει ότι ακόμα και μέχρι την εποχή του, τελούνταν οι Διονυσιακές Λατρείες σε επαρχιακές περιοχές της Μ. Ασίας.
Ο στροβιλισμός του ανθρώπου γύρω από τον άξονα του σώματός του, από την αρχαιότητα ήταν μια μέθοδος να ζαλιστεί και να «Βγει η Ψυχή από το Σώμα». Όταν όμως αυτό γίνεται και με την κατάλληλη μουσική υπόκρουση τότε δεν επιδιώκεται απλά η Ψυχή να βγει από το σώμα αλλά να έρθει και πιο κοντά στο Θεό. Αυτό επιτυγχάνεται με τη συσσώρευση ενέργειας, η οποία οδηγεί σε έκσταση και τότε ο χορευτής με τις κινήσεις του σώματός του, σχεδιάζει σαν ένα ζωντανό έργο τέχνης τα όσα βιώνει. Ο Δερβίσης χορευτής απορροφάται ξεπερνώντας το φράγμα του χώρου και του χρόνου. Η μουσική και ο χορός είναι τα όργανα, μάλλον ένα μέσο για να φτάσει ο χορευτής σε αυτή την εμπειρία. Πρόκειται για μια κατάσταση συνειδητοποίησης μέσα από την οποία κατανοεί πως υπάρχει κάτι άλλο πολύ μεγαλύτερο πέρα από τον άνθρωπο το οποίο και αναζητά. Πρόκειται για μια σχέση που σαν εκδήλωσή της έχει την Αγάπη και ταυτόχρονα σαν αποτέλεσμα έχει την απαξίωση του «εγώ».
Η τελετουργία αυτή του χορού τελείται εδώ και επτά αιώνες, και παρ’ όλες τις αντιξοότητες που δημιουργήθηκαν κατάφεραν να κρατήσουν ζωντανή την παράδοσή τους υπενθυμίζοντάς μας πως η Ζωή είναι μια διαρκής περιστροφή και πως κανείς δεν μπορεί να τη σταματήσει. Είναι μια αέναη κίνηση μέσα στο Σύμπαν υπενθυμίζοντάς μας την ύπαρξή μας ως οντότητες μέσα σε αυτό.

Η διάλυση των μοναστικών ταγμάτων

Τα Μοναστικά τάγματα του Ισλάμ λειτουργούσαν κανονικά μέχρι να αναλάβει την διοίκηση ο Κεμάλ. Όταν ο Κεμάλ Ατατούρκ ανέλαβε τη διοίκηση του νέου τουρκικού κράτους αντιμετώπισε τα μοναστικά τάγματα του Ισλάμ ως οργανώσεις που προέρχονταν από το μεσαίωνα και προχώρησε, στη διάλυσή τους. Πιο συγκεκριμένα, με το νόμο της 30ης Νοεμβρίου 1341 (1925) αποφασίσθηκε το κλείσιμο όλων των μοναστηριών, τεκέδων, και αναχωρητηρίων. Παρά το κλείσιμο όμως των τεκέδων, καθώς στην περιοχή υπήρχαν 300 περίπου, για μεγάλο χρονικό διάστημα μυστικές οργανώσεις των ταγμάτων εξακολούθησαν να λειτουργούν και να επιδίδονται σε τελετές. Το καθεστώς του Κεμάλ τις αντιμετώπισε όλες ως τελετές μαγείας και όσοι συλλαμβάνονταν τιμωρήθηκαν παραδειγματικά. Πολλά από τα τάγματα αυτά μεταφέρθηκαν στην Αλβανία, όπου καταργήθηκαν το 1945, ενώ άλλα μεταφέρθηκαν στην Αίγυπτο και τη Συρία.
Η Σουφική Φιλοσοφία και παράδοση, έχει δώσει πολλά στοιχεία για την πίστη και την ενότητα όλων αυτών των «μοναχών». Μας διδάσκει πως η Ψυχή, σαν ύψιστη έκφραση της ύπαρξης, μας ωθεί στην τελειότητα όντας φυλακισμένη μέσα σε ένα υλικό σώμα. Η ανθρώπινη ζωή μοιάζει με ένα ταξίδι και ο ταξιδιώτης αναζητητής κάνει εξελικτικά βήματα για να ξεπεράσει τη σκοτεινιά του κόσμου, των φόβων του, των αδυναμιών και ελαττωμάτων του ώστε να πετύχει την αληθινή γνώση, κατανόηση και ενότητα. Ο Χορός των Στροβίλων και ο Ιερός τους Αυλός μας ταξιδεύει στο Σύμπαν μαγεύοντάς μας μελωδικά ωθώντάς μας στην ενότητα με το Θείο. Ας αφεθούμε λοιπόν στο στροβιλισμό των σφαιρών και ας γίνουμε ένα μαζί του, αφήνοντας την Ψυχή μας να πετάξει σε αυτό το μαγικό ταξίδι Ενότητας με το Σύμπαν.

Βιβλιογραφία
Βλαδίμηρος Μιρμίρογλου: «Οι Δερβίσσαι» εκδόσεις ΕΚΑΤΗ
Ε. Ρ.