Ερμητική παράδοση

 

Ο μύθος αναφέρει ότι η σοφία της παράδοσης περιέχεται σε 42 βιβλία, που αφορούν στην εσωτερική διδασκαλία του Ερμή, θεού της σοφίας και τα οποία αποδίδονται στον Ερμή τον Τρισμέγιστο, μια μυθική σύνθεση του Αιγύπτιου θεού Θοθ και του Έλληνα θεού Ερμή.

Ο ερμητισμός[1] [2] είναι θρησκευτική και φιλοσοφική παράδοση βασισμένη κύρια σε κείμενα που αποδίδονται στον Ερμής τον Τρισμέγιστο[3]. Τούτη η παράδοση επηρέασε τη δυτική εσωτερική παράδοση και θεωρήθηκε μεγάλης σημασίας κατά την Αναγέννηση και τη Μεταρρύθμιση[4]. Η ερμητική παράδοση διεκδικεί την καταγωγή της από μία prisca theologia, δοξασία που εισάγει την ιδέα μιας μοναδικής, αληθινής θεολογίας παρούσας σε όλες τις θρησκείες δοσμένη από τον Θεό στον άνθρωπο κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας[5] Σε αυτή τη μορφή μυστικιστικής παράδοσης, στην οποία βασίστηκε, μαζί με την Καββάλα, η ανάπτυξη της δυτικής αποκρυφιστικής παράδοσης, ο μύθος αναφέρει ότι η σοφία της παράδοσης περιέχεται σε 42 βιβλία, που αφορούν στην εσωτερική διδασκαλία του Ερμή, θεού της σοφίας και τα οποία αποδίδονται στον Ερμή τον Τρισμέγιστο, μια μυθική σύνθεση του Αιγύπτιου θεού Θοθ και του Έλληνα θεού Ερμή.

Πολλοί χριστιανοί συγγραφείς, ανάμεσά τους ο Ραλφ Γουάλντο Έμερσον, ο Λακτάντιος, ο Θωμάς Ακινάτης, ο Αυγουστίνος, ο Τζιορντάνο Μπρούνο, ο Μαρσίλιο Φιτσίνο, ο Τομάσσο Καμπανέλλα και ο Τζιοβάνι Πίκο ντέλα Μιραντόλα θεώρησαν ότι ο Ερμής ο Τρισμέγιστος ήταν σοφός προφήτης που προέβλεψε τον ερχομό του χριστιανισμού[6]. Όταν η ερμητική παράδοση έπαψε να είναι αποδεκτή από τη χριστιανική εκκλησία, το ρεύμα στράφηκε υπόγεια με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν διάφορες ερμητικές κοινότητες. Κατά την Αναγέννηση η ερμητική φιλοσοφία έγινε πολύ πιο κατανοητή στους Ευρωπαίους κυρίως χάριν στο έργο συγγραφέων όπως ο Πίκο Ντε Λα Μιραντόλα, που προσπάθησε να εναρμονίσει την καββαλιστική παράδοση με τον χριστιανικό μυστικισμό. Η ερμητική μαγεία γνώρισε μια μεγάλη αναβίωση κατά τον 19ο αιώνα στη Δυτική Ευρώπη, όπου εφαρμοζόταν είτε από μεμονωμένα άτομα όπως ο Ελιφάς Λεβί, ο Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς, ή ο Άρθουρ Μέιχεν, είτε από ομάδες όπως το Ερμητικό Τάγμα της Χρυσής Αυγής[7].

Ένα μεγάλο μέρος της σημασίας του Ερμητισμού προκύπτει από τη σύνδεσή του με την ανάπτυξη της επιστήμης κατά την περίοδο 1300 – 1600. Η έμφαση που έδωσε στην ιδέα της επιρροής ή ελέγχου της φύσης οδήγησε πολλούς επιστήμονες να αναζητήσουν στη μαγεία και τις συναφείς τέχνες (αλχημεία και αστρολογία), πειράματα σχετικά με τους νόμους της φύσης. Κατά συνέπεια, ήταν οι πρακτικές πτυχές των ερμητικών κειμένων που προσέλκυσαν την προσοχή των επιστημόνων[8]. Ο Ισαάκ Νεύτων έδωσε μεγάλη προσοχή στην ιδέα μιας ανόθευτης, καθαρής, αρχαίας δοξασίας, την οποία μελέτησε επισταμένα για να κατανοήσει τον φυσικό κόσμου. Πολλά από τα χειρόγραφα του Νεύτωνα -τα περισσότερα από τα οποία είναι ακόμη αδημοσίευτα- περιγράφουν λεπτομερειακά τις μελέτες του στα ερμητικά κείμενα, έργα που λέγεται ότι μεταδόθηκαν

από τους αρχαίους χρόνους, στην οποία αποκαλύφθηκαν τα μυστικά και οι τεχνικές που επηρεάζουν τα άστρα και τις δυνάμεις της φύσης[9].

Τα ερμητικά κείμενα

Τα ερμητικά κείμενα σύμφωνα με την παράδοση ήταν γραμμένα σε πάπυρο και φυλάσσονταν σε κάποια μεγάλη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, η οποία τυλίχτηκε στις φλόγες με αποτέλεσμα να καταστραφούν τα περισσότερα. Σήμερα θεωρείται ότι έχουν σωθεί κάποια αποσπάσματα τα οποία όπως πιστεύεται φυλάσσονται θαμμένα σε μία μυστική τοποθεσία στην έρημο που γνωρίζουν μόνο μερικοί επίλεκτοι μυημένοι. Ωστόσο οι απόψεις διίστανται σχετικά τη συγγραφική πατρότητα και ηλικία της Ερμητικής Παράδοσης. Αν και ο Ερμής ο Τρισμέγιστος έζησε πολύ πριν από τη γέννηση του Χριστού, την εποχή της Αναγέννησης ο Γάλλος φιλόλογος και θεολόγος Ισαάκ Καζομπόν, υποστήριξε ότι οι γραφές αυτές δεν είχαν αιγυπτιακή προέλευση, αλλά ότι είχαν γραφτεί από τους πρώτους Χριστιανούς[10]. Ο ισχυρισμός αυτός είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί το ενδιαφέρον για τη μαγεία την εποχή της Αναγέννησης. Είναι, ωστόσο, πιθανόν τα ερμητικά έργα να γράφτηκαν ακόμη πιο αργά από ό,τι πίστευε ο Καζομπόν, από διάφορους ανώνυμους συγγραφείς οι οποίοι χρησιμοποίησαν το ψευδώνυμο "Ερμής ο Τρισμέγιστος".

Τα θεωρούμενα ως αποσπάσματα των βιβλίων, τα οποία είναι γνωστά σε όλον τον κόσμο ως Ερμαϊκά κείμενα, παρά τις σαφείς αιγυπτιακές καταβολές των θρησκευτικών πεποιθήσεων που περικλείουν, παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με τα γραπτά του Πλάτωνα και του Φίλωνα, αλλά και με το ευαγγέλιο του Ιωάννη, αποτελώντας στην πραγματικότητα μάλλον μία σύνθεση νεοπλατωνικών, στωικών, καββαλιστικών και χριστιανικών στοιχείων, αναμειγμένα με στοιχεία ανατολικών πολιτισμών, όπως ο αιγυπτιακός και ο εβραϊκός και όχι ένα ατόφιο αρχαίο αιγυπτιακό έργο όπως παρουσιάστηκαν στο κοινό. Αντίστοιχα ο τρόπος γραφής τους θυμίζει εκείνο των πλατωνικών διαλόγων ωστόσο η γλώσσα που χρησιμοποιούν είναι συμβολική παραπέμποντας σε ένα περισσότερο μυστικιστικό περιεχόμενο. Καθώς κάλυπταν ένα μεγάλο φάσμα θεμάτων, από την αστρολογία, την κοσμολογία, και τις απόκρυφες δυνάμεις των φυτών και των λίθων έως και την ιατρική, η φήμη τους ξεπέρασε τα σύνορα της Αιγύπτου και επεκτάθηκε και σε άλλες περιοχές όπου συνηθιζόταν η μελέτη τους υπό την καθοδήγηση ενός σοφού διδασκάλου. Η έκδοση τους στα Λατινικά από τον Φιτσίνο το 1463, είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί τόσο η δημοτικότητα τους στους φιλοσοφικούς κύκλους της εποχής ώστε να δημιουργηθεί μία νέα παράδοση, ο ερμητισμός.

Όσον αφορά τώρα τον ίδιο τον Τρισμέγιστο, ο Ποιμάνδρης, από τον οποίο σχημάτισε τις απόψεις του ο Μαρσίλιο Φιτσίνο αναφέρει ότι "τον ονόμασαν Τρισμέγιστο γιατί ήταν ο μεγαλύτερος φιλόσοφος, ο μεγαλύτερος ιερέας και ο μεγαλύτερος βασιλέας"[11]. Στο Λεξικό του Σουΐδα (10ος αι.) αναφέρεται ότι "ονομαζόταν Τρισμέγιστος εξαιτίας της εξύμνησης της Τριάδας, λέγοντας ότι υπάρχει μία μοναδική θεϊκή φύση στην Τριάδα"[12]. Μεταξύ των πληρέστερων έργων, που έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, περιλαμβάνονται τα "Ο θεϊκός Ποιμάνδρης", το οποίο πραγματεύεται πώς αποκαλύφθηκε στον Ερμή η θεϊκή σοφία αλλά και πώς εγκαθίδρυσε ο Ερμής το ιερατείο του για να μεταδώσει αυτή τη σοφία σε ολόκληρο τον κόσμο και "Το Όραμα", το οποίο πραγματεύεται το μυστικό όραμα και την κοσμογονία του Ερμή, την αιγυπτιακή εσωτερική σοφία και την πνευματική ανάπτυξη της ψυχής. Κεντρικό θέμα της διδασκαλίας τους είναι η "θέωση" του ανθρώπου, δηλαδή η ένωσή του με τη θεότητα μέσω της αποκάλυψης της μυστικής γνώσης που δίνεται μόνο στους μυημένους, παραπέμποντας σε αντίστοιχες διδασκαλίες του χριστιανικού Γνωστικισμού. Η γνωστική βιβλιοθήκη του Ναγκ Χαμμαντί που βρέθηκε στην Άνω Αίγυπτο περιλαμβάνει και ερμητικά συγγράμματα.

Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς μάς δίνει μια πλήρη περιγραφή των αιγυπτιακών κοινοτήτων που βασίζονταν στην ερμητική διδασκαλία, και σύμφωνα με τα λεγόμενα του, συχνά διέθεταν οργανωμένα ιερατεία, τα οποία εφάρμοζαν συγκεκριμένο τελετουργικό που περιλάμβανε ψαλμωδίες και θυσίες. Η ερμητική θρησκεία, καθώς έχει ως βασικό πυρήνα της φιλοσοφίας της την έννοια του Απόλυτου, είναι δύσκολο να ταξινομηθεί μεταξύ των παραδοσιακών μονοθεϊστικών ή πολυθεϊστικών θρησκειών. Αντιθέτως συνδυάζει μονοθεϊστικά με πανθεϊστικά στοιχεία, σε ένα σύστημα που βασίζεται στην αντίληψη μίας Υπέρτατης θεότητας ή Αρχής την οποία και αποδίδει με διάφορους τρόπους ως "Θεός", "Το Όλο" ή "Το Ένα", και της οποίας τμήματα αποτελούν οι άνθρωποι και ολόκληρο το σύμπαν. Σύμφωνα με την παραπάνω αντίληψη υπάρχουν και άλλες οντότητες μέσα στο σύμπαν όπως θεοί και άγγελοι, δάσκαλοι και στοιχειακά, οι οποίες συμπληρώνουν το "Όλο". O ερευνητής Tobias Churton, υποστηρίζει ότι η Ερμητική παράδοση ήταν ταυτόχρονα μετριοπαθής και ευέλικτη, αποτελώντας μία φιλοσοφική θρησκεία για τον πανταχού παρόντα νου, η οποία πρόσφερε μία εξευγενισμένη αντίληψη για το θεό, τον άνθρωπο και τον κόσμο, ενθαρρύνοντας θετικά τον πνευματικό αναζητητή και ανοίγοντας διάφορους δρόμους για τον μαθητή[13].

Πιο ειδικά η ερμητική επιστήμη διαιρείται σε τρία μέρη που αντιστοιχούν στα τρία τμήματα της συμπαντικής φιλοσοφίας. Το πρώτο από αυτά είναι η αλχημεία, που βασίζεται στη λειτουργία του ήλιου, και η οποία για τους ερμητικούς δεν είναι απλά η δυνατότητα μετατροπής του μόλυβδου σε χρυσό αλλά η έρευνα της πνευματικής σύστασης της υλικής ύπαρξης μέσω μίας εφαρμογής των μυστηρίων, της γέννησης και του θανάτου. Τα στάδια της απόσταξης και της ζύμωσης μεταξύ άλλων, αποτελούν και αυτά όψεις αυτών των μυστηρίων, που όταν εφαρμοστούν σωστά μπορούν να επιταχύνουν τις φυσικές διαδικασίες για την τελειοποίηση ενός σώματος ή την εκπλήρωση του Magnum Opus σύμφωνα με την αλχημιστική ορολογία. Το δεύτερο μέρος της συμπαντικής φιλοσοφίας αναφέρεται στην αστρολογία, δηλαδή στη λειτουργία της σελήνης. Ο Ερμής υποστηρίζει ότι ο Ζωροάστρης ήταν εκείνος που ανακάλυψε αυτό το κομμάτι της συμπαντικής σοφίας και το δίδαξε στους ανθρώπους.

Σύμφωνα με την ερμητική σκέψη το νόημα των κινήσεων των πλανητών ξεπερνά τους φυσικούς νόμους στους οποίους υπόκεινται έχοντας στην πραγματικότητα μεταφορική σημασία ως νοητικά σύμβολα του Ενός ή του Θεού. Οι νόμοι της αστρολογίας επιδρούν πάνω στη γη αλλά δεν καταδυναστεύουν τις πράξεις μας, και μόνο όταν γνωρίζουμε ποιές είναι αυτές οι επιρροές και πώς να τις ελέγχουμε, μπορεί να αποκτηθεί η σοφία. Το τρίτο μέρος είναι η θεουργία, η οποία σχετίζεται με τη λειτουργία των άστρων. Σύμφωνα με την Απολογία του Τζιοβάνι Πίκο ντέλα Μιραντόλα, η μαγεία διαιρείται σε δύο, εντελώς αντίθετους μεταξύ τους, τύπους. Η γοητεία, δηλαδή η μαύρη μαγεία, στηρίζεται σε μία συμμαχία με κακά πνεύματα, ενώ η θεουργία ή Θεϊκή μαγεία, βασίζεται αντίστοιχα σε μία συμμαχία με θεϊκά πνεύματα όπως αγγέλους, αρχαγγέλους κλπ. Η ίδια η λέξη θεουργία μεταφράζεται ως επιστήμη ή τέχνη των θεϊκών έργων και αποτελεί την πρακτική όψη της ερμητικής τέχνης της αλχημείας, η οποία και θεωρείται ως το κλειδί της θεουργίας, καθώς η ένωση με ανώτερα συστατικά έχει ως απώτερο στόχο την κατάκτηση ενός ανώτερου πεδίου συνείδησης.

Ερμητικά έργα

Σήμερα αναφέρονται κυρίως τρία έργα, ευρέως γνωστά για τα κείμενα ερμητικής σκέψης που περιέχουν. Το Hermetica, είναι το πιο γνωστό σύνολο κειμένων και χωρίζεται σε δεκαοχτώ βιβλία που τα κείμενα τους έχουν τη μορφή διαλόγων μεταξύ του Ερμή και διαφόρων άλλων. Στο πρώτο βιβλίο εμπεριέχεται μία κοσμογονική αντίληψη για τον κόσμο η οποία προσφέρεται με τη μορφή μιας συζήτησης μεταξύ του Ποιμάνδρη (επίσης γνωστός ως Νους ή Θεός) και του Ερμή, προϊόν προφανώς διαλογιστικής εργασίας, ο οποίος διδάσκει εδώ στον Ερμή τα μυστικά του σύμπαντος.

Η αφήγηση του έργου ξεκινά με την ύπαρξη του Όλου το οποίο δημιούργησε τα στοιχεία και το σύμπαν από τα δικά του συστατικά μέρη και ψυχή:

Στη συνέχεια το Όλο διαιρέθηκε σε αρσενικό (Θείος Πατέρας) και θηλυκό (Κοσμική Μητέρα) το οποίο έφερε το Λόγο για να δώσει μορφή σε έναν δεύτερο Νου, δημιουργό του κόσμου ο οποίος με τη σειρά του δημιούργησε τις επτά δυνάμεις ή θεότητες δηλαδή τον Ερμή, την Αφροδίτη, τον Άρη, τον Δία, τον Πλούτωνα, τον Ήλιο και τη Σελήνη, οι οποίες ταξιδεύουν σε κύκλους, κυβερνώντας το πεπρωμένο. Έπειτα πάλι μέσω του Νου άρχισαν να στροβιλίζονται και να εκτινάσσουν από την ύλη τους πλάσματα χωρίς μιλιά. Η Γη διαχωρίστηκε τότε από τα νερά και τα ζώα γεννήθηκαν πάνω σε αυτήν. Ο Υπέρτατος Νους δημιούργησε έπειτα τον άνθρωπο, ο οποίος ήταν ανδρόγυνος, κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση, και ολοκλήρωσε τη δημιουργία του. Ο άνθρωπος παρατήρησε προσεκτικά τη δημιουργία του αδελφού Κατώτερου Νου, και παρέλαβε τη δική του εξουσία καθώς και του Πατέρα του πάνω στη δημιουργία. Τότε ανυψώθηκε πάνω από τα μονοπάτια των σφαιρών για να ατενίσει τη δημιουργία, και έδειξε τη μορφή του Όλου στη Φύση η οποία το ερωτεύτηκε. ο άνθρωπος βλέποντας τη μορφή του να καθρεφτίζεται στα νερά ερωτεύτηκε τη Φύση και θέλησε να κατοικήσει μέσα της. Αμέσως έγινε ένα μαζί της και υποτάχθηκε στους περιορισμούς της όπως το γένος και ο ύπνος. Ο άνθρωπος έχασε τότε τη μιλιά του γιατί έχασε τον Λόγο, και απέκτησε διπλή υπόσταση, ως θνητός στο σώμα και αθάνατος στο πνεύμα. Μπορούσε πλέον να ορίσει τα πάντα εκτός από τη μοίρα.

Η αφήγηση για το πώς έλαβε ο Ερμής το όνομα Τρισμέγιστος έρχεται από ένα άλλο έργο, το Σμαράγδινος πίνακας του Ερμή του Τρισμέγιστου, όπου αναφέρεται ότι γνώριζε τα τρία πρόσωπα της σοφίας του σύμπαντος, δηλαδή την αλχημεία, την αστρολογία και τη θεουργία[14]. Ο Σμαραγδένιος πίνακας του Ερμή του Τρισμέγιστου σύμφωνα με την παράδοση ανακαλύφθηκε στον τάφο του στη Χεβρώνα από τον Μέγα Αλέξανδρο[15] και αναφέρεται στα τρία μέρη της σοφίας του σύμπαντος, από όπου πιστεύεται ότι πήρε και το όνομα του ο Ερμής ο Τρισμέγιστος:

Είναι ένα σύντομο έργο το οποίο περιστρέφεται γύρω από την πασίγνωστη στους εσωτερικούς κύκλους φράση “όπως πάνω έτσι και κάτω” που σύμφωνα με τον Dennis Chauk έχει την έννοια του "ό,τι είναι κάτω αντιστοιχεί σε ότι είναι επάνω και ότι είναι επάνω αντιστοιχεί σε αυτό που είναι κάτω, για να ολοκληρωθεί το θαύμα της μίας και μοναδικής πραγματικότητας"[16]. Σύμφωνα με αυτή την άποψη ότι συμβαίνει σε ένα από τα τρία πεδία της πραγματικότητας, δηλαδή στο φυσικό, στο νοητικό ή στο πνευματικό συμβαίνει αντίστοιχα και σε ένα άλλο, αν και πιο συχνά η φράση αφορά τη σχέση μεταξύ μικρόκοσμου και μακρόκοσμου όπου ο δεύτερος αναφέρεται στο σύμπαν. Ο μακρόκοσμος περιέχει μέσα του τον μικρόκοσμο και αντίστροφα, και μέσα από την κατανόηση του ενός (συνήθως του μικρόκοσμου) μπορεί να επέλθει η κατανόηση και του άλλου.

Το Κυβάλιον: Ερμητική Φιλοσοφία είναι ένα βιβλίο το οποίο εκδόθηκε ανώνυμα το 1912, από τρεις συγγραφείς οι οποίοι αυτοαποκαλούνταν "οι τρεις μυημένοι" και στο οποίο περιγράφουν πολλές από τις ερμητικές αρχές. Σύμφωνα με το Κυβάλιον ο ερμητισμός επηρέασε όλες τις μείζονες θρησκείες και φιλοσοφίες, αρχαίες και σύγχρονες εξίσου[17]. Άλλα αυθεντικά σημαντικά ερμητικά κείμενα περιλαμβάνουν το Συνομιλίες της Ίσιδας με τον Ώρο[18], που περιλαμβάνει μακρύ διάλογο μεταξύ της Ίσιδας και του Ώρου για την Πτώση του ανθρώπου και άλλα ζητήματα και το Ορισμοί του Ερμή στον Ασκληπιό[19]. Υπάρχουν επίσης πολλά αποσπάσματα που διατηρούνται κυρίως στην ανθολογία του Στοβαίου.

Αντί επιλόγου

Στον ερμητισμό η απόλυτη πραγματικότητα αναφέρεται ποικιλοτρόπως ως Θεός, το Όλο ή ο Ένας. Ο Θεός στον Ερμητισμό είναι ενιαίος και υπερβατικός, είναι ένας και υπάρχει πέρα από το υλικό σύμπαν. Επομένως, ο ερμητισμός είναι βαθύτατα μονοθεϊστικός σε μια ντεϊστική αντίληψη του όρου και αυτό πιθανώς εξηγεί και την βαθειά επίδραση που άσκησε σε σημαντικούς διανοητές της Αναγέννησης. Η φιλοσοφία του διδάσκει ότι υπάρχει ένας υπερβατικός Θεός, ή Απόλυτο, στο οποίο συμμετέχουμε ενεργητικά εμείς και ολόκληρο το σύμπαν, άποψη που πιθανώς εξηγεί και την εχθρότητα με την οποία αντιμετωπίστηκε από τον χριστιανισμό, ως “κυρίαρχη” μονοθεϊστική θρησκεία.

Παραπομπές σημειώσεις

1. Audi, Robert (1999). The Cambridge Dictionary of Philosophy (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press. σ.378. ISBN 0521637228

2. Reese, William L. (1980). Dictionary of Philosophy and Religion. Sussex: Harvester Press. σσ. 108 και 221. ISBN 0855271477

3. Churton, Tobias. (2002) The Golden Builders: Alchemists, Rosicrucians, and the First Freemasons. New York: Barnes and Noble, σ. 4 ISBN 9781578633296

4. Heiser, James D. (2011). Prisci Theologi and the Hermetic Reformation in the Fifteenth Century, σσ. 36-37. Texas: Repristination Press, ISBN 978-1-4610-9382-4

5. Yates, F., (1964). Giordano Bruno and the Hermetic Tradition, σσ. 14–18 και σσ. 433–434 University of Chicago Press, 1964. ISBN 0-226-95007-7.

6. Heiser, J. (2011) ό.π., σσ. 38-42

7. Christopher, Lyam Thomas. (2006). Kabbalah, Magic and the Great Work of Self-Transformation: A Complete Course, σ. 11 Llewellyn Worldwide, ISBN 9780738708935

8. Tambiah, Stanley Jeyaraja (1990), Magic, Science, Religion, and the scope of Rationality, σσ. 25–26, Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0521376310

9. Tambiah, S.J. (1990), ό.π. σ. 28

10. Tambiah, S.J. (1990), ό.π. σσ. 27–28

11. Copenhaver, Brian P. (1992). Hermetica: The Greek Corpus Hermeti***** and the Latin Asclepius in a new English translation, with notes and introduction (1st ed.). σ. xlviii. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-42543-3.

12. Copenhaver, B. P. (1992). ό.π. σ. xli.

13. Churton, Tobias. (2002), ό.π. σ. 5.

14. Scully, Nicki (2003). Alchemical Healing: A Guide to Spiritual, Physical, and Transformational Medicine. σ. 322. Rochester: Bear & Company. ISBN 978-1591430155

15. Abel, Christopher R. and Hare, William O. (1997). Hermes Trismegistus: An Investigation of the Origin of the Hermetic Writings. σ. 12. Sequim: Holmes Publishing Group. ISBN 978-1558183520

16. Scully N. (2003) ό.π. σ. 321.

17. The Kybalion, (2008) Biblio Bazaar LLC, σ. 12, ISBN 978-0-554-35434-7.

18. Walter Scott, Hermetica Volume 1, σ. 457.

19. Salaman, Van Oyen, Wharton and Mahé, The Way of Hermes

    Βιβλιογραφία

• Abel, Christopher R. and Hare, William O. (1997). Hermes Trismegistus: An Investigation of the Origin of the Hermetic Writings. Sequim: Holmes Publishing Group. ISBN 978-1558183520

• Audi, Robert (1999). The Cambridge Dictionary of Philosophy (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0521637228.

• Churton, Tobias. (2002). The Golden Builders: Alchemists, Rosicrucians, and the First Freemasons. New York: Barnes and Noble, ISBN 9781578633296

• Christopher, Lyam Thomas. (2006). Kabbalah, Magic and the Great Work of Self-Transformation: A Complete Course, Llewellyn Worldwide, ISBN 9780738708935

• Copenhaver, Brian P. (1992). Hermetica: The Greek Corpus Hermeti***** and the Latin Asclepius in a new English translation, with notes and introduction (1st ed.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-42543-3

• Heiser, James D. (2011). Prisci Theologi and the Hermetic Reformation in the Fifteenth Century, Texas: Repristination Press, ISBN 978-1-4610-9382-4

• Reese, William L. (1980). Dictionary of Philosophy and Religion. Sussex: Harvester Press. ISBN 0855271477.

• Scully, Nicki (2003). Alchemical Healing: A Guide to Spiritual, Physical, and Transformational Medicine. Rochester: Bear & Company. ISBN 978-1591430155

• Yates, F., (1964). Giordano Bruno and the Hermetic Tradition, University of Chicago Press, 1964. ISBN 0-226-95007-7.

• Πελεγρίνης Θ. (2009). Λεξικό της Φιλοοσφίας, Ελληνικά γράμματα, Αθήνα.

• Μπέγζος Μ. (2000). Θρησκειολογικό Λεξικό, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Κ.Κ.

http://www.e-zine.gr/