Μια Ιθάκη για τον Οδυσσέα…τον σύγχρονο άνθρωπο

 

Οδυσσέας: ο σύγχρονος άνθρωπος

Αυτή η κωμική αντιπαράθεση μεταξύ Κύκλωπα και Οδυσσέα, που βλέπουμε στον «Κύκλωπα» είναι η σατυρική προβολή της αντιπαράθεσης δύο κόσμων, που είδαμε να συμβαίνει στις δυο «καθαρόαιμες» τραγωδίες, αυτές του Σοφοκλή. Στην τρίτη, στην «Εκάβη», ο ένας από τους δύο κόσμους βρισκόταν ήδη σε τακτική υποχώρηση, είχε χαθεί μαζί με τ’ αποκαΐδια της Τροίας. Ο Οδυσσέας είναι ο εκπρόσωπος μιας καινούριας πραγματικότητας, είναι ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί το μυαλό του για να επιτύχει το σκοπό του. Αυτός ο σκοπός δεν είναι πάντα υποδειγματικός. Και τα μέσα που χρησιμοποιεί δεν είναι επίσης πάντα θεμιτά. Αν ο Κύκλωπας, ο Αίας, ο Φιλοκτήτης, η γκρεμισμένη Τροία είναι ΕΝΑ πράγμα, ο Οδυσσέας είναι ΠΟΛΛΑ πράγματα – είναι ένα κράμα στοιχείων αντίρροπων μεταξύ τους. Είναι ένας άνθρωπος ευφυής και ταυτόχρονα πανούργος, ένας άνθρωπος ευσεβής μέχρι ασεβείας, ένας ορθολογιστής μέχρι παραλογισμού, ένας άνθρωπος που δε διστάζει μπροστά σε τίποτα και ταυτόχρονα φοβάται, επιφυλάσσεται, κρατάει «καβάντζες». Ένας άνθρωπος που ελίσσεται, που

προσαρμόζει την πραγματικότητα στις επιδιώξεις του, που δημιουργεί την πραγματικότητα με βάση ένα σύστημα αξιών ευμετάβλητο. Ο Οδυσσέας είναι ο σύγχρονος άνθρωπος, ο άνθρωπος που ξέρει ότι πρέπει να επιβιώσει, ότι πρέπει να επιτύχει τους στόχους του, που δεν αγωνίζεται με βάση τα ιδανικά του, αλλά προσαρμόζει τα ιδανικά του στους αγώνες του. Ένας άνθρωπος με τεράστια δύναμη και φοβερές αδυναμίες. Ένας σύγχρονος άνθρωπος μέσα στην αρχαία τραγωδία.
Και εδώ εύλογα γεννιέται το ερώτημα: Είναι τραγικός ήρωας ο Οδυσσέας; Η απάντηση είναι κατηγορηματικά: ΟΧΙ.

Ο Οδυσσέας δεν είναι Προμηθέας. Ο Οδυσσέας δεν είναι Αίαντας, ούτε Φιλοκτήτης, ούτε Αντιγόνη. Ο Οδυσσέας δεν μπορεί να είναι τραγικός ήρωας. Είναι το πρότυπο της ελεύθερης βούλησης, αλλά δεν μπορεί να είναι τραγικός. Δεν έρχεται σε ευθεία αντιπαράθεση με το υπερφυσικό, όπως οι τραγικοί ήρωες. Αντίθετα, φροντίζει ώστε άλλοι να συγκρουστούν με τις εξώκοσμες δυνάμεις, είτε να μη συγκρουστεί κανένας.
Ένας άνθρωπος ενός καινούριου κόσμου δεν μπορεί να είναι τραγικός. Το νόημα του τραγικού ήρωα ταυτίζεται με τον κόσμο που είναι ένα λείο, άθραυστο γυαλί. Μια άλογη ισορροπία που διαιωνίζεται νομοτελειακά. Ο Οδυσσέας είναι ο πρώτος ήρωας που σπάει αυτό το άθραυστο γυαλί – ο κόσμος μοιάζει ακόμη ολόκληρος, αλλά έχει σπάσει σε χιλιάδες κομμάτια. Ο Αίαντας και ο Φιλοκτήτης καθρεφτίζονταν στον κόσμο πριν να σπάσει σε χιλιάδες κομμάτια. Τώρα, δεν μπορούν πια ν’ αντικρίσουν τον εαυτό τους. Αντίθετα, ο Οδυσσέας δεν έχει πια πού να κοιταχτεί – αυτό που βλέπει είναι το είδωλό του κατακερματισμένο. Γι’ αυτό δε φοβάται ν’ αλλάξει κάτι στον εαυτό του ή στον κόσμο. Ό,τι κι αν αλλάξει, σε κάποιο κομμάτι αυτού του καθρέφτη, κάτι θα βρει ν’ αναγνωρίσει δικό του.
Σπάζοντας τον καθρέφτη του κόσμου με εργαλείο τον νου του, ο Οδυσσέας στερεί τον εαυτό του από την ιδιότητα του τραγικού ήρωα. Και στερεί και τον σύγχρονο κόσμο από την τραγωδία. Η κλασσική Αθήνα δεν είναι η εποχή του Αίαντα και του Φιλοκτήτη. Είναι η εποχή που εγκαινιάζει ο Οδυσσέας. Ο κόσμος του Ευριπίδη, της «Εκάβης», είναι αυτή, η καινούρια εποχή, είναι ο κόσμος όπου ζούμε μέχρι σήμερα. Ας αναλογιστούμε πόσα ανόσια πράγματα μπορούν να εξηγηθούν σήμερα με λογικό τρόπο. Ο κόσμος του Οδυσσέα δεν είναι καλύτερος ή πιο πολιτισμένος από τον κόσμο του Αίαντα. Απλά ο Οδυσσέας έχει δώσει στον άνθρωπο τα εφόδια για να επιζήσει σ’ έναν καινούριο κόσμο. Οι άλλοι, απλώς δεν επέζησαν. Οι τραγικοί ήρωες έχουν δύο επιλογές: να αφανιστούν, όπως ο Αίας ή η Αντιγόνη, ή να πάψουν να είναι τραγικοί, να συμβιβαστούν, όπως ο Φιλοκτήτης: να μεταμορφωθούν, τελικά, σε Οδυσσέα.
Δεν είμαι σε θέση να σας πω ότι ο Οδυσσέας μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο για τον σύγχρονο άνθρωπο. Κι αυτό για τον απλούστατο λόγο ότι ο Οδυσσέας είναι ο σύγχρονος άνθρωπος, αυτός που είναι, όχι αυτός που πρέπει ή θα θέλαμε να είναι. Η τραγωδία δεν παρέχει αρετολογικά πρότυπα συμπεριφοράς. Ο Οδυσσέας μπορεί να μας κάνει καλύτερους ανθρώπους, μόνο αν παρατηρώντας τον αναγνωρίσουμε κάτι από τον εαυτό μας: τις αρετές μας και τις αδυναμίες μας, τη φωτεινή και τη σκοτεινή πλευρά μας. Όλα αυτά είμαστε εμείς. Κι ο κόσμος μας είναι εξίσου ορθολογισμένα παράλογος. Ίσως να μην έχουμε την δύναμη να τον αλλάξουμε – ούτε και ο Οδυσσέας την είχε, σίγουρα όμως έχουμε τη δύναμη, κοιτάζοντας στον σπασμένο καθρέφτη του κόσμου, ν’ ανακαλύψουμε εκείνο το κομματάκι, ίσως μικρό κι ασήμαντο, που μπορεί να μας οδηγήσει σε μια κάποια ισορροπία.
Όλα τα μεγάλα έργα είναι μεγάλα γιατί μπορούν να μας πουν απλά πράγματα για πολύ μεγάλα ζητήματα. Οι αρχαίοι τραγικοί μίλησαν για τις μεγαλύτερες αλήθειες της ανθρώπινης φύσης σ’ έναν κόσμο που, μέσα σ’ έναν αιώνα έζησε μια χρυσή εποχή και τον παραλογισμό ενός τρομακτικού πολέμου. Ας μη φοβούμαστε τα αρχαία κείμενα – ας τα προσεγγίζουμε με ανοιχτή καρδιά, και χωρίς φόβο. Όχι με την ψευδαίσθηση της αποκάλυψης της αλήθειας, αλλά με τη χαρά ότι, ξεκλειδώνοντας τα κείμενα αυτά, έστω κι ένα μικρό κομματάκι από τον σπασμένο καθρέφτη του κόσμου γίνεται δικό μας. Ας προσεγγίζουμε τα κείμενα με πάθος και με συναίσθημα, γιατί δεν υπάρχει ωραιότερο συναίσθημα απ’ αυτό που περιγράφει ο Παλαμάς, και που προσιδιάζει στην αισθητική εμπειρία της αρχαίας τραγωδίας: Σκαρφαλώνεις, σκαρφαλώνεις, κι εκεί που νομίζεις ότι έφτασες στην κορυφή, με τα πνευμόνια σου γεμάτα οξυγόνο, συνειδητοποιείς ότι βρίσκεσαι «σαν πρώτα, κάτω απ’ όλα τ’ άστρα».
Το κείμενο δημοσιεύθηκε σε συνέχειες στην επετηρίδα "Οδύσσεια Κεφαλλονιάς και Ιθάκης" - είναι επεξεργασμένη μορφή παλαιότερης ομιλίας σε εκδήλωση που είχε διοργανωθεί στην Κοργιαλένειο Βιβλιοθήκη από τον Σύλλογο "Αινήσιος Ζευς".

Πηγή  Ηλίας Α. Τουμασάτος