« Σύμβολον είναι σημείον ή σχήμα ή παράστασις ή λέξις δι’ ων εμφαίνεται ή εκφράζεται αφηρημένον τι, ιδέα τις, ή υπεραισθητόν τι ή πνευματικόν σημείον κατά συνθήκην ή κατά τρόπον ευνόητον υποδηλούν ωρισμένην έννοιαν, πρόσωπον, πράγμα ή γεγονός».
Η ελευθερία στην ερμηνεία ενός συμβόλου είναι σχετική και περιορισμένη. Υπάρχουν όρια που καθορίζονται άλλοτε από την ιστορική εξήγηση,τις χαρακτηριστικές του ιδιότητες ή στοιχεία ωστε να αποφεύγονται ερμηνείες λανθασμένες ή φανταστικές.
Ο ΑΛΜΠΕΡΤ ΠΑΙΚ γράφει ότι ο Τεκτονισμός ακολουθεί τον αρχαίο τρόπο διδασκαλίας. Τα 
σύμβολά του είναι οι οδηγίες τις οποίες δίνει. Και οι διαλέξεις είναι συνήθως μερικώς και ανεπαρκώς προσπάθεια μιάς πλευράς για την ερμηνεία αυτών των συμβόλων. Αυτός ο οποίος επιθυμεί να γίνει ολοκληρωμένος Τέκτων δεν πρέπει να είναι ευχαριστημένος όταν απλά ακούει η ακόμη καταλαβαίνει τις διαλέξεις, αλλά πρέπει να βοηθηθεί από αυτές, και να τις έχει σαν σημεία αναφοράς γιά τον δρόμο του, μελετώντας, ερμηνεύοντας και αναπτύσσοντας τα σύμβολα γιά τον εαυτό του.
Τα κυριώτερα σύμβολα του ελευθερουτεκτονισμού προέρχονται απο τις αρχαιότερες συντεχνίες των Πρακτικών Τεκτόνων. Και βέβαια οι συντεχνίες δεν είναι δημιούργημα του μεσαίωνα αλλά πολύ παλαιότερο απο την αρχαιοελληνική εποχή όπου είναι γνωστό πως έδρασαν οι Τεχνουργοί του Διονύσου.
Κατά την αρχαιότητα λοιπόν υπήρχαν ήδη μέσα στις αδελφότητες ξεχωριστές ειδικότητες όπως τέκτων χαλκού, τέκτων κεραοξόος, τέκτων δούρων, τέκτων ενκαυτής, τέκτων οργάνων (=εργαλείων). Επίσης και στην Ελευσίνα μια επιγραφή ονομάζει τέκτονες και τους αναβάλλοντας τας πλίνθους. Οι κατεργαζόμενοι τον λίθο ονομαζόταν λιθουργοί ή λιθοξόοι ή και λιθοκόποι, ποιητικώς δε και λαοοξόοι και λαοτέκτονες.
ονομάστηκαν γενικώς τέκτονες μέσα δε στη Διονυσιακή συντεχνία βρήκαν τη θέση τους και οι καλλιτέχνες γλύπτές που με ξύλλο,πέτρα ή πολύτιμο μέταλλο διακοσμούσαν τα οικοδομήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένα απόσπασμα του Γρηγορίου του Νύσσης (4ο μ.Χ.αιώνας), όπου λέει ότι « και τέκτων εις ζώων φαντασίαν το ξύλον εμόρφωσε ».
Απο αυτό το μακρινό παρελθόν κληρονόμησαν οι μεσαιωνικές συντεχνίες τα κύρια εργαλεία τους και τα κληροδότησαν στους ελυθεροτέκτονες του 18ου αιώνα εμπλουτισμένα με τις ηθικές και μυστικές ερμηνείες που είχαν αποκτήσει στο πέρασμα των χιλλιετιών.
Τα δυο γνωστότερα εργαλεία που χρησιμοποιεί ο ελευθεροτεκτονισμός είναι ο Γνώμονας και ο Διαβήτης.
O Γνώμωνας
O γνώμωνας ή προσαγωγείον ή γωνία, όπως ονομάζεται και σήμερα απο τους τεχνίτες, είναι μεταλλικό ή ξύλινο όργανο (9), σχήματος ελληνικού κεφαλαίου γάμμα, αποτελούμενον εκ δύο ισομήκων ή ανισομήκων αγκώνων ή σκελών, που σχηματίζουν γωνία ορθή 90 μοιρών. Διά της γωνίας ο λιθουργός ερρύθμιζε την κάθετον προς άλληλας θέσιν δύο συνεχομένων γραμμών ή επιφανειών. Απο εκεί προέρχεται και το εν χρήσει και σήμερα ρήμα γωνιάζω και το ουσιαστικό γωνιασμός που δηλεί την προς ορθάς γωνίας ρύθμισιν των επιφανειών των λίθων.
O Αριστοφάνης γράφει : λεπτών τε κανόνων εισβολάς επών τε γωνιασμούς. Από εκείνη την εποχή ήδη η ορθογώνια κατασκευή, η γωνιασμένη είχε αρχίσει να απίρνει και λεπτότερες πέραν της πρακτικής οικοδομικής, ένοιες. Έτσι για παραδειγμα ο Αρποκράτης δίνει την ερμηνεία : επών γωνιασμός = η των στίχων κατασκευή διά του γωνιομέτρου ήτοι λίαν τεχνικώς
Χρηση της γωνίας εγίνετο από αρχαιοτάτων χρόνων. Ηδη σε τάφους της 20ης αιγυπτιακής δυναστείας ευρέθησαν γωνίες- γνώμονες. Και πρέπει να προσθέσουμε ότι στους Αιγυπτίους η ορθή γωνία και ο διαβήτης εχρησίμευον και ως προφυλακτήρια ( φυλακτά ) από βασκανίας. Την ανακάλυψη του γνώμονος αποδίδει ο Πλίνιος στο Θεόδωρο το Σάμιο, χωρίς όμως επαρκή στοιχεία. Κατά τον Βιτρούβιον οι συνήθεις γωνίες δεν ήσαν πάντοτε απόλυτα ακριβείς, ο δε Πυθαγόρας πρώτος επινόησε τρόπο για να επιτευχθεί η ακριβείας τους. Η αρχαιοτέρα ελληνική απεικόνισις γωνίας συναντάται στο ανάγλυφον του λατόμου και γλύπτου Χαιρεδήμου του Θηραίου, στο σπήλαιον της Βάρης. Απο κει και μετά την συναντάμε σε όλη την ελληνική και ρωμαική εποχή σε ανάγλυφα καλλιτεχνήματα και οικοδομών μέχρι και στην πρώτη χριστιανική διακόσμηση.
Ο Διαβήτης
Το όργανο που χρησιμοποιούσαν για την οριζωντίωση αποτελείτο 
Οταν τα σκέλη του διαβήτη ήταν επί οριζοντίας γραμμής ή επιφανείας το βάρος βρισκόταν επι μιας καθέτου γραμμής, που είχε χαραχθεί στο μέσον της εγκαρσίας κεραίας του άλφα. Για να οριζοντιωθή λοιπόν μία γραμμή ετοποθετείτο επ΄αυτής όρθιος διαβήτης και εφέρετο σε τέτοια θέσιν, ώστε το νήμα του βάρους να συμπέση προς την χαραγμένη γραμμή. Επειτα ανεστρέφετο ο διαβήτης έτσι ώστε το δεξιό σκέλος να καταλάβη την θέσιν του αριστερού, εάν και πάλι το νήμα συνέπιπτε προς τη γραμμή τότε η θέση ήταν οριζόντια. Όταν ήταν επιφανεία ο έλεγχος της οριζοντιότητος διενεργείτο με όμοιο μεν τρόπο αλλ΄επί δύο γραμμών της επιφανείας διασταυρουμένων καθέτως μεταξυ τους. Η τελείως οριζοντία επιφάνεια ελέγετο υπό των αρχαίων ορθή προς τον διαβήτη. Εις την επιγραφήν της Λεβαδείας απαντά και το ρήμα διαβητίζεσθαι. Γνωρίζουμε πως κατά την ανέγερση του ναού του βασιλεώς Διός (168 π.Χ.) που βρίσκεται στην περιοχή της σημερινής Λιβαδιάς χρησιμοποιήθηκε γνώμονας και διαβήτης για την οριζοντίωση των ημικατεργασμένων λίθων. Πολλές φορές στην έλλαδα όπως και στον Ρωμαικό κόσμο και την Αίγυπτο εικονίσθηκαν επαγγελματικά εργαλεία επί επιτυμβίων στηλών, μεταξύ δε αυτών και ο εν σχήματι άλφα διαβήτης, ο οποίος είχε και προφυλακτική σημασία.
Ο προς χάραξη κύκλων ή μέτρηση αποστάσεων διαβήτης διέφερε του πρώτου ως προς το ότι εστερείτο του εγκαρσίου τμήματος που συνέδεε και σταθεροποιούσε τα σκέλη. Είχε λοιπόν το σχήμα κεφαλαίου λάμδα και τα σκέλη κινητά γύρω απο το σημείο συνδέσεώς των. Ήταν άλλοτε μεν ξύλινος, με σιδηρές αιχμές στα άκρα των σκελών, άλλοτε δε μεταλλικός. Ο διαβήτης που προοριζόταν για χάραξη κύκλων ελέγετο παλαιότερα τόρνος , έπειτα δε και καρκίνος ( ιδίος όταν τα σκέλη του ήσαν καμπύλα ) και αργότερον κιρκίνος , οπότε εχρησίμευε εκτός των άλλων και για την μέτρηση διαστάσεων επί στερεών σωμάτων (23).
Κύκλους χαραγμένους με διαβήτη συναντάμε απο την προιστορική εποχή, κυρίως πάνω σε αγγεία αλλά και σε οικοδομήματα και σε γλυπτά. Η χρήση των δύο αυτών εργαλείων βοήθησαν τους Πρακτικούς Τέκτινες των μεσαιωνικών συντεχνιών και τους επιγόνους τους να συνεχίσουν να οικοδομούν με κατεύθυνση (γνώμωνα) και μέτρο (διαβήτη).
Πολλοί ερευνητές θεωρούν πως μέσα στον ελευθεροτεκτονικό συμβολισμό έχουν προστεθεί στοιχεία που προέρχονται από τον Ερμητισμό. Αυτό το ρεύμα με τις διαφορετικές μορφές του – (αλχημεία, καμπαλά, ροδοσταυρισμός) που αναπτύχθηκαν κατά την ευρωπαϊκή αναγέννηση πρόσθεσαν σύμβολα και μύθους στον οικοδομικό συμβολισμό των συντεχνιών μέσα από τον οποίο εξελίχθηκε ο ελευθεροτεκτονισμός του 18ου και 19ου αιώνα. θα δώσουμε λίγα παραδείγματα ερμητικών συμβόλων που έχουν γίνει μέρος της τεκτονικής παράδοσης. Και δεν μπορεί παρά να ξεκινήσουμε με τον γνώμονα και τον διαβήτης που εμφανίζονται σε πολλά ερμητικά κείμενα από τον 16ο αιώνα.
ο υλικός σαν ένας σκούρο αντεστραμμένο. Η προσπάθειά τους ήταν να τα φέρουν σε επαφή προσφέρωντας την κυριαρχία στον πνευματικό κόσμο. Η εικόνα αυτής της συνάντησης παρουσιάζει ένα σχήμα σαν εξάκτινο αστέρι, την σφραγίδα του Σολομώντα. Παρατηρήστε στο παρακάτω σχήμα την αντιστοίχηση των δυο τριγώνων μέχρι να ενωθούν σε άστρο και των εργαλείων των τεκτόνων που σχηματικά αποδίδουν το ίδιο άστρο. Η σταδιακή κίνηση του γνώμονα αποδίδει την βαθμιαία μίξη και τελικά την κυριαρχία του πνευματικού πάνω στο υλικό πεδίο.
Στις μυήσεις του πρώτου βαθμού του Σκωτικού τύπου υπάρχει ο «σκοτεινός θάλαμος» ένας χώρος όπου ο υπο εισδοχή διαλογίζεται πριν προχωρήσει στην κυρίως μύησή του. Μέσα σε αυτόν μεταξύ των άλλων συμβόλων υπάρχψουν οι πρώτες αλχημικές αρχές, ύδωρ, θείο, άλας. και χαραγμένη η λέξη V.I.T.R.I.O.L.. Βιτριόλι, το γνωστό μας οξύ θα αναρωτηθεί κάποιος. Αυτά ήταν αρχικά της λατινικής φράσης: «Visita Interiora Terrae Rectificando Invenies Ocultum Lapidem. Επισκέψου το εσωτερικό της γης και καθαριζόμενος θα ανακαλύψεις την απόκρυφη λίθο». Λίγοι γνωρίζουν πως αυτό ήταν ένα κοινό αλχημικό ρητό που υπάρχει σε πολλά κείμενα του 16ου και 17ου αιώνα.
Στην παρακάτω γκραβούρα κάθε λέξη αυτής της φράσεις αντιστοιχεί σε μια εικόνα. Αυτές οι επτά εικόνες παρουσιάζουν τα στάδια μέχρι την επίτευξη του Μεγάλου Έργου. Η γνώση λοιπόν, η κατανόηση και η εφαρμογή αυτής της πρότασης είναι δρόμος που οδηγείς την επίτευξη του Μεγάλου Έργου.
Ένα τελευταίο σύμβολο είναι το πιο γνωστό ροδοσταυρικό σύμβολο, που παρουσιάζει έναν πελεκάνο που ανοίγει την κοιλιά του για να ταΐσει τα μωρά του. είναι. Από τον 14ο αιώνα έχει χρησιμοποιηθεί σε Ναΐτικα παρεκκλήσια αλλά και σε Αρθουριανά κείμενα. Η παρακάτω εικόνα προέρχεται από το Anatomia Auri του Johann Daniel Mylius που τυπώθηκς το 1628.
Προσέξτε στο κάτω μέρος. Αριστερά είναι το σύμβολο του πελεκάνου μέσα σε έναν κυκλικό στεφάνι ρόδων. Τα κόκκινα τριαντάφυλλα- ρόδα συμβολίζουν το αίμα αυτού που αυτοβούλως θυσιάστηκε στο σταυρό , όπως ο παλεκάνος, για τη σωτηρία των παιδιών του. Δεξιά ο κύκλος γίνεται μια αλυσίδα που διακόπτεται από την χειραψία. Είναι μια «τεκτονική άλυσος» που εικονίζει την γνωστή μας τεκτονική χειραψία μόνο που αυτή η εικόνα τυπώθηκε πολλά χρόνια πριν από την ίδρυση του σύγχρονου ελευθεροτεκτονισμού. Μέσα στον κύκλο περικλείετε ο Φοίνικάς, ένα ακόμα σύμβολο που έχουν χρησιμοποιήσει οι τέκτονες. Και ο Φοίνικας όπως και ο Πελεκάνος ανανεώνουν την ύπαρξη, τη ζωή μέσα από την αυτοθυσία τους.
Όλοι έχουμε αποδεχθεί ότι το πλέον ίσως σημαντικό μέσο επικοινωνίας των ανθρώπων είναι ο γλωσσικός κώδικας . Προσπαθούμε να βελτιώσουμε την γλωσσική μας επικοινωνία και να διατυπώσουμε με ακρίβεια τη σκέψη μας, καλλιεργώντας ένα όσο το δυνατόν πλουσιότερο λεξιλόγιο. Όμως ο γλωσσικός κώδικας είναι νεώτερο επίτευγμα στην ιστορία του ανθρώπου. Πριν από αυτόν η επικοινωνία και η αντίληψη του κόσμου γινόταν με την χρήση συμβόλων ή συμβολικών αντικειμένων.
Η συμβολική σκέψη, λοιπόν, κατά μια εκδοχή προηγείται και αυτής της ομιλίας. Πρόκειται για μια περισσότερο διαισθητική και λιγότερο νοητική γνώση και σύμφωνα με τον θεωρητικό της Ψυχολογίας Καρλ Γιουγκ, τα περίπλοκα σύμβολα είναι Αρχέτυπα, που ακολουθούν τον άνθρωπο από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του, από την αρχέγονη εποχή και εκφράζουν το συλλογικό ασυνείδητο, όλη αυτή τη συγκεντρωμένη γνώση εκατομμυρίων ετών.
Η έννοια «σύμβολο» αντικαθιστά πολλές λέξεις καθώς περιέχει και την έννοια του μεταφορικού νοήματος και της αλληγορίας. Πρόκειται για μια διαφορετική θεώρηση της πραγματικότητας, που δεν μπορεί να εκφραστεί μέσω του γλωσσικού κώδικα και αποκαλύπτει μια οδό που συνδέει τη συνείδηση με το ασυνείδητο μέρος της ψυχής μας και ακόμα περισσότερο με την «μετά τα φυσικά» αντίληψη και εμπειρία.
Όπως σημειώνει ο αδελφός Αρκάς στο βιβλίο του Ασκήσεις, αναδιάταξης της άγνοιας «Το νόημα στο οποίο ανάγεται ο νους παρατηρώντας κάτι συμβολικό έχει μία προσωπική μοναδικότητα. Είναι ιδιαίτερο για κάθε άτομο και συνήθως δεν είναι οριστικό. Ένα κάποιο τυχαίο σύμβολο εξεταζόμενο από πολλούς παρατηρητές, δεν οδηγεί κατ ανάγκη αυτούς στην ίδια έννοια, στη διάρκεια του χρόνου». Καθώς λοιπόν τα σύμβολα μας αποδεσμεύουν από τους γλωσσικούς περιορισμούς, μερικές φορές κάθε απόπειρα να εκφραστεί με λόγια μια εικόνα μπορεί να οδηγήσει στην υπονόμευση της έννοιας.
Τα σύμβολα λοιπόν του τεκτονισμού που έχουν κληρονομηθεί από αρχαιότατες εποχές λειτουργούν επίσης σαν αρχέτυπα. Ο διαλογισμός και η παρατήρηση μπορούν πιθανόν κάποια απροσδιόριστη στιγμή να φέρουν κοντά το υλικό πρόσωπο με την ασυνείδητη ψυχή και να υποδείξουν οδούς προς τη γνώση που φυλάσσει ως παρακαταθήκη το συλλογικό ασυνείδητο της ύπαρξης. Οι τρόποι που μπορεί ένα αρχετυπικό σύμβολο να συνταράξει την ύπαρξη του ανθρώπου δεν μπορούν να περιοριστούν μέσα σε όρια.
Εάν το σύμβολο θεωρείται αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου ως μέσο αναφοράς ή διάμεσο των εσωτερικών του αναζητήσεων, άλλο τόσο αναγκαία υπήρξε η τάση του για εξωτερίκευση και αποτύπωση των συναισθημάτων του. Όταν χάραξε το πρώτο σημείο ή την πρώτη γραμμή στο έδαφός ή στον τοίχο ενός σπηλαίου, δημιούργησε την προϋπόθεση για την παραδοχή κάποιων συμβόλων αλλά και την δημιουργία του πρώτου έργου τέχνης υπό την έννοια ότι το σημείο ή η γραμμή ανάλογα με τη θέση τους στο χώρο και τον τρόπο της γραφής τους υποτάσσονται σε κάποιους νόμους της αισθητικής.
Σύμφωνα με τον Γιουνκ το γνήσιο σύμβολο παρουσιάζεται όνο όταν είναι ανάγκη να εκλφραστεί κάτι που η σκέψη δεν μπορεί να διατυπώσει ή ο άνθρωπος απλά εμπνέεται ή το διεσθάνεται.
Εάν ο άνθρωπος ατελούς αντιληπτικότητας λόγω των περιορισμένων του αισθήσεων, χρησιμοποίησε σύμβολα για να ψαύσει το υπερβατικά πεδία, άλλο τόσο χρησιμοποίησε σύμβολα αποτυπώνοντας τα συναισθήματα και τις υπαρξιακές του αγωνίες σε ένα έργο τέχνης.
Αν παρατηρήσουμε τις μεταλλάξεις στην έκφραση της τέχνης μπορούμε να έχουμε εκπληκτικά συμπεράσματα.. Από τις πρωτόγονες μορφές έκφρασης φτάσαμε στα θαυμαστά έργα της κλασσικής ελληνικής εποχής, ακολούθησε η πτώση των χρόνων μέχρι το μεσαίωνα για να τον διαδεχθούν οι Μεγάλοι Δάσκαλοι της αναγέννησης να ακολουθήσουν τα πιο πρόσφατα, ρομαντικοί, συμβολιστές ιμπρεσιονιστές μέχρι την έκρηξη της μοντέρνας ανεικονιστικής τέχνης Η εντύπωση που δημιουργείται στη μοντέρνα ή ανεικονιστική τέχνη δεν εξηγείται μόνο από την ορατή μορφή τους. Εδώ ο συμβολισμός παίζει κυρίαρχο ρόλο. Τίποτα σε αυτή την τέχνη δεν θυμίζει στον θεατή τον δικό τους κόσμο και όμως δημιουργεί μεγαλύτερους μηχανισμούς εσωτερικής διεργασίας από τα κλασσικά έργα που ερεθίζουν άμεσα το συναίσθημα και τη διάθεση. Ο καλλιτέχνης προσπαθώντας να εκφράσει τον εσωτερικό του κόσμο αγγίζει αρχετυπικά σύμβολα πετά μακριά από τον φυσικό αλλά και το ατομικό σύμπαν και με τα πρωταρχικά σύμβολα που επανανακαλύπτει και υλοποιεί αγγίζει τα βάθη της ψυχής των πολλών.
Να δούμε ένα παράδειγμα. Ο κύκλος, η σφαίρα είναι το σύμβολο του ήλιου, της ολότητας της ψυχής, του Εαυτού. Το τετράγωνο συμβολίζει την ύλη και την δυική πραγματικότητα. Στη «νεκρή φύση σε ανθοδοχείο Καπουτσίνων» ο Αντρέ Ματίς ζωγραφίζει μια σφαίρα που καλύπτει ένα ορθογώνιο, η αριστερή γωνία του οποίου λυγίζει. Από ένστικτό ή από βαθύ προβληματισμό προήλθε αυτό το σύνθετο σύμβολο που υπονοεί ότι κάποτε τα δυο αυτά σχήματα ήταν ενωμένα, τα ουράνια και τα γήινα αποτελούσαν μια έννοια πριν διαχωριστούν μετά την πτώση του ανθρώπου όταν απέκτησε δυική νόηση.
Ο συμβολισμός και η αισθητική είναι δυο έννοιες που απασχόλησαν και θα απασχολούν τον άνθρωπο σαν όργανα εσωτερικής αναζήτησης και έκφρασης. Σημασία έχει το πόσο εκπαιδευμένοι μπορούμε να είμαστε και κατά πόσο ασκούμεθα ώστε να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη γλώσσα για το καλό του εαυτού μας και του συνόλου.
Ο ελευθεροτεκτονισμός κυρίαρχα στον Δυτικό κόσμο προσφέρει το πεδίο και τις ευκαιρίες, ας τις εκμεταλλευτούμε.
Βιβλιογραφία
A. Kοουντερτ, Αλχημεία
Θ. Πελεγρίνης, Μάγοι της Φιλοσοφίας,
F.A.Yates, Giordano Bruno and the Hermetic Tradition F.A.Yates, The Rosicrucian Enlightenment
Le Jeu d’Or, S.Klossowski de Rola
J.P. Craftson, Bleeding Angels – Η απόκρυφη Παράδοση της Ευρώπης Ρ. Βαμβακόπουλος, Ελευθεροτεκτονικές εμπειρίες 1951 - 1993 Α. Ορλάνδος, Τα υλικά δομης των αρχαίων Ελλήνων Τ. Θεοκτίστου, Εισαγωγή εις τον Α συμβολικό βαθμό.
Σ. Γκίκας, Λεξικό εννοιών γενικής Παιδείας.
