Καμία γιορτή στο Χριστιανικό ημερολόγιο δεν είναι πλουσιότερη σε συμβολισμό από το Πάσχα. Σε αντίθεση με τη θλίψη και το πένθος που καλύπτουν τη Μεγάλη Εβδομάδα, οι ακτίνες του ανατέλλοντος Ηλίου εξαγγέλλουν την Κυριακή του Πάσχα ότι ο Χριστός, Ανέστη.
Η Ανάσταση του Χριστού είναι το μεγαλύτερο γεγονός μέσα στην Ιστορία. Είναι αυτό που διαφοροποιεί τον Χριστιανισμό από οποιαδήποτε άλλη θρησκεία. Η «Ανάσταση του Χριστού» συμβολίζει τη θέωση, τη διάβαση από το θάνατο στη ζωή, συμβολίζει την ανάσταση της δικής μας ταπεινής υπόστασης, σημαίνει την ελπίδα για τη δική μας θέωση. Μέσω της Ανάστασης αποκτά άλλο νόημα η Ζωή και ο Θάνατος. Δεν είναι πλέον ο θάνατος το τέλος της παρούσας ζωής, αλλά ο προσωρινός αποχωρισμός της ψυχής από το σώμα, σαν ένας προσωρινός ύπνος. Ο Χριστός άνοιξε τις πύλες του Άδη, αναστήθηκε και μαζί Του ανάστησε τον Αδάμ και την Εύα ελευθερώνοντάς τους από την κατάρα του προπατορικού αμαρτήματος. Αναστήθηκε και τη φθορά της φύσης τη μετάλλαξε σε αφθαρσία. Μέσω της θυσίας του, στο σταυρό των τεσσάρων στοιχείων που συνθέτουν την ύλη, πήρε πάνω του τις αμαρτίες της ανθρωπότητας και, έδωσε μια ακόμη ευκαιρία για τη σωτηρία του δικού μας πνεύματος. Μέσω του δρόμου της αγάπης και της θυσίας μας έδειξε το δρόμο για την αθανασία, για την ελευθερία του Πνεύματος.
Ο όρος Πάσχα προέρχεται από το αραμαϊκό πασ’ά και το εβραϊκό πέσαχ που σημαίνουν πέρασμα, κατά την οποία γιόρταζαν την απελευθέρωση των Ιουδαίων από τους Αιγυπτίους. Κάποιοι μελετητές έχουν προτείνει ως προέλευση του εβραϊκού όρου ξένη ετυμολογία, όπως η ασσυριακή πασαχού (πραύνω) ή η αιγυπτιακή πασ’ (ανάμνηση) ή πεσ’αχ (πλήγμα). Πάντως, η Βίβλος συσχετίζει το πέσαχ με το ρήμα πάσαχ που σημαίνει είτε «χωλαίνω», είτε «εκτελώ τελετουργικό χορό γύρω από τη θυσία», είτε μεταφορικά, «εκφεύγω», «διέρχομαι», «απαλλάσσω». Ίσως και από το ελληνικό ρήμα πάσχειν προς τιμή των παθών του Ιησού Χριστού. Το Πάσχα προϋπήρχε ως έθιμο στην αρχαία Αίγυπτο, όπου την άνοιξη γιόρταζαν το Πισάχ, δηλ. τη διάβαση του Ήλιου από τον ισημερινό και πιο συγκεκριμένα την εαρινή ισημερία. Από τους Αιγύπτιους πήραν οι Εβραίοι πολλά εθιμικά στοιχεία καθώς και το έθιμο του Πάσχα.
Ο όρος Πάσχα προέρχεται από το αραμαϊκό πασ’ά και το εβραϊκό πέσαχ που σημαίνουν πέρασμα, κατά την οποία γιόρταζαν την απελευθέρωση των Ιουδαίων από τους Αιγυπτίους. Κάποιοι μελετητές έχουν προτείνει ως προέλευση του εβραϊκού όρου ξένη ετυμολογία, όπως η ασσυριακή πασαχού (πραύνω) ή η αιγυπτιακή πασ’ (ανάμνηση) ή πεσ’αχ (πλήγμα). Πάντως, η Βίβλος συσχετίζει το πέσαχ με το ρήμα πάσαχ που σημαίνει είτε «χωλαίνω», είτε «εκτελώ τελετουργικό χορό γύρω από τη θυσία», είτε μεταφορικά, «εκφεύγω», «διέρχομαι», «απαλλάσσω». Ίσως και από το ελληνικό ρήμα πάσχειν προς τιμή των παθών του Ιησού Χριστού. Το Πάσχα προϋπήρχε ως έθιμο στην αρχαία Αίγυπτο, όπου την άνοιξη γιόρταζαν το Πισάχ, δηλ. τη διάβαση του Ήλιου από τον ισημερινό και πιο συγκεκριμένα την εαρινή ισημερία. Από τους Αιγύπτιους πήραν οι Εβραίοι πολλά εθιμικά στοιχεία καθώς και το έθιμο του Πάσχα.
Το Πάσχα ή κοινώς «Πασχαλιά» και «Λαμπρή», είναι η μεγαλύτερη γιορτή της Ορθοδοξίας, όπως αντίστοιχα στους Καθολικούς είναι τα Χριστούγεννα. Γιορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας της 21ης Μαρτίου. Αποτελεί το γεγονός της ανάστασης του Ιησού Χριστού που πιστεύεται πως έγινε το 33 μ.Χ. Με τον όρο Πάσχα αναφερόμαστε είτε στη Μεγάλη Εβδομάδα μέχρι το Σάββατο της Διακαινησίμου, είτε στην περίοδο των 50 ημερών που ολοκληρώνουν την Πεντηκοστή.
Στην Αγγλία καθώς και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, η Μέρα του Πάσχα γιορταζόταν κάποτε με το άναμμα μεγάλων φωτιών. Αυτό σηματοδοτούσε την ανανέωση της ζωής με την επιστροφή της άνοιξης. Ανάμεσα στους Γερμανούς, Ολλανδούς και Σουηδούς μπορούμε να δούμε ακόμη αυτό το έθιμο με τις φωτιές. Μερικές φορές μια κούκλα, που συμβόλιζε το χειμώνα, καιγόταν στη φωτιά ή πεταγόταν στο νερό, θυμίζοντάς μας το γνωστό Κάψιμο του Ιούδα.
Η περίοδος της νηστείας που ακολουθείται το Πάσχα ονομάζεται Μεγάλη Σαρακοστή. Τη λέμε Μεγάλη για να την ξεχωρίσουμε από τη νηστεία των Χριστουγέννων η οποία χαρακτηρίζεται ως Μικρή. Γίνεται εις ανάμνηση της σαρανταήμερης νηστείας του Χριστού στην έρημο και καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα. Η αρχική της διάρκεια ήταν έξι εβδομάδες ενώ στη συνέχεια προστέθηκε άλλη μία. Σήμερα η Μεγάλη Σαρακοστή ξεκινά την Καθαρά Δευτέρα και τελειώνει το Μεγάλο Σάββατο. Στη διάρκειά της δεν επιτρέπεται η κατανάλωση κανενός ζωικού προϊόντος. Εξαίρεση αποτελούν η ημέρα του Ευαγγελισμού στις 25 Μαρτίου και η Κυριακή των Βαΐων όπου επιτρέπονται τα ψάρια.
Το Σάββατο πριν τη Μεγάλη Εβδομάδα, είναι αφιερωμένο στην Ανάσταση του Λαζάρου. Είναι το τρίτο θαύμα ανάστασης που έκανε ο Ιησούς Χριστός. Πριν από το Λάζαρο, είχε αναστήσει την κόρη του Ιαείρου και το γιο της χήρας στην πόλη Ναΐν.
Στον Χριστιανισμό η ανάσταση του Λαζάρου είναι ένα γεγονός που έχει εξαιρετικά μεγάλη σημασία παίζοντας το ρόλο μιας έμπρακτης προφητείας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Λάζαρος μας παρουσιάζεται στο κατώφλι της Μ. Εβδομάδας αναστημένος, ως προάγγελος της νίκης του Χριστού επί του θανάτου, όπως ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, παραμονές των Θεοφανείων, προανήγγειλε τον Επιφανέντα Χριστό.
Πέρα όμως από τον πρωταρχικό αυτό χαρακτήρα της, η ανάσταση του Λαζάρου έχει και κάποιες δευτερεύουσες πτυχές. Η ανάσταση του Λαζάρου αναγγέλλει την ανάσταση των νεκρών, ως αποτέλεσμα της Αναστάσης του Ιησού. Το Σάββατο του Λαζάρου είναι, κατά κάποιο τρόπο, η εορτή όλων των νεκρών. Μας δίνει την ευκαιρία να επιβεβαιώσουμε και να συγκεκριμενοποιήσουμε την πίστη μας στην Ανάσταση. Είναι κάποιες φορές που και μια πνευματική ανάσταση φαίνεται εξίσου αδύνατη, όπως και η ανάσταση του Λαζάρου.
Η ανάσταση του Λαζάρου γινόταν στην Ελληνιστική Αίγυπτο ως μία έκδοση του Μυστηρίου της Ανάστασης που πραγματοποιόταν στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι Αιγύπτιοι διαφοροποιήθηκαν στην ερμηνεία της Ανάστασης και προώθησαν τα μυστήρια του Λαζάρου όπου Λάζαρος, είναι η Αιγυπτιακή μούμια!
Στη Λέσβο, τη Θράκη, τη Σκύρο, την Κρήτη, την Κύπρο κ.α. υπάρχουν έθιμα που αναπαριστούν την ανάσταση του Λαζάρου, συνδεμένα με την πάλη ανάμεσα στο Χειμώνα και την Άνοιξη. Στους Ρωμαίους συναντάμε τη θεά Φλώρα (ή Χλωρίδα). Η θεά της Άνοιξης έκανε τα λουλούδια να ανθίζουν και τους αγρούς να καρποφορούν. Στην αρχή του Μαΐου διοργάνωναν τα Φλωράλια, γιορτή προς τιμήν της Θεάς, που χάριζε στους ανθρώπους και στη φύση την άνθηση, την νιότη και τον έρωτα.
Στους Φινλανδούς υπήρχε ένα θεϊκό ζευγάρι ο Ράουμ και η Ούκκο που κάθε χρόνο την άνοιξη γιόρταζαν τον ιερό τους γάμο, μετά από τον οποίο καρποφορούσαν οι αγροί. Το χειμώνα οι σκοτεινές δυνάμεις τους χώριζαν και την άνοιξη τους έσμιγαν ξανά.
Στην αρχαία Ελλάδα η εναλλαγή των εποχών του χρόνου σχετιζόταν με τον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης, όπου ο Άδης την έκλεψε κάνοντας σύζυγό του, βυθίζοντας τη Δήμητρα σε απέραντη θλίψη. Γιαυτό και ο Δίας αποφάσισε η Περσεφόνη μισό χρόνο να μένει με τον Άδη, στον κάτω κόσμο (Φθινόπωρο – Χειμώνας) και μισό χρόνο να επιστρέφει στη μητέρα της, στον επάνω κόσμο (Άνοιξη – Καλοκαίρι).
Όπως η φύση «κοιμάται» κατά την διάρκεια του χειμώνα και αναγεννιέται την άνοιξη, έτσι και ο πνευματικός μας εαυτός, αυτός ο ιερός εσώτερος εαυτός πέφτει σε λίθη, σταυρώνεται στην ύλη και τα πάθη του φυσικού μας σώματος. Χρειάζεται λοιπόν να θυμηθούμε την ύπαρξη του πνευματικού μας εαυτού, και να τον αναγεννήσουμε όπως ξαναζωντανεύει η φύση την Άνοιξη, όπως ανασταίνεται ο Λάζαρος, όπως ανεβαίνει στον επάνω κόσμο η Περσεφόνη.
Στην Αγγλία καθώς και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, η Μέρα του Πάσχα γιορταζόταν κάποτε με το άναμμα μεγάλων φωτιών. Αυτό σηματοδοτούσε την ανανέωση της ζωής με την επιστροφή της άνοιξης. Ανάμεσα στους Γερμανούς, Ολλανδούς και Σουηδούς μπορούμε να δούμε ακόμη αυτό το έθιμο με τις φωτιές. Μερικές φορές μια κούκλα, που συμβόλιζε το χειμώνα, καιγόταν στη φωτιά ή πεταγόταν στο νερό, θυμίζοντάς μας το γνωστό Κάψιμο του Ιούδα.
Η περίοδος της νηστείας που ακολουθείται το Πάσχα ονομάζεται Μεγάλη Σαρακοστή. Τη λέμε Μεγάλη για να την ξεχωρίσουμε από τη νηστεία των Χριστουγέννων η οποία χαρακτηρίζεται ως Μικρή. Γίνεται εις ανάμνηση της σαρανταήμερης νηστείας του Χριστού στην έρημο και καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα. Η αρχική της διάρκεια ήταν έξι εβδομάδες ενώ στη συνέχεια προστέθηκε άλλη μία. Σήμερα η Μεγάλη Σαρακοστή ξεκινά την Καθαρά Δευτέρα και τελειώνει το Μεγάλο Σάββατο. Στη διάρκειά της δεν επιτρέπεται η κατανάλωση κανενός ζωικού προϊόντος. Εξαίρεση αποτελούν η ημέρα του Ευαγγελισμού στις 25 Μαρτίου και η Κυριακή των Βαΐων όπου επιτρέπονται τα ψάρια.
Το Σάββατο πριν τη Μεγάλη Εβδομάδα, είναι αφιερωμένο στην Ανάσταση του Λαζάρου. Είναι το τρίτο θαύμα ανάστασης που έκανε ο Ιησούς Χριστός. Πριν από το Λάζαρο, είχε αναστήσει την κόρη του Ιαείρου και το γιο της χήρας στην πόλη Ναΐν.
Στον Χριστιανισμό η ανάσταση του Λαζάρου είναι ένα γεγονός που έχει εξαιρετικά μεγάλη σημασία παίζοντας το ρόλο μιας έμπρακτης προφητείας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Λάζαρος μας παρουσιάζεται στο κατώφλι της Μ. Εβδομάδας αναστημένος, ως προάγγελος της νίκης του Χριστού επί του θανάτου, όπως ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, παραμονές των Θεοφανείων, προανήγγειλε τον Επιφανέντα Χριστό.
Πέρα όμως από τον πρωταρχικό αυτό χαρακτήρα της, η ανάσταση του Λαζάρου έχει και κάποιες δευτερεύουσες πτυχές. Η ανάσταση του Λαζάρου αναγγέλλει την ανάσταση των νεκρών, ως αποτέλεσμα της Αναστάσης του Ιησού. Το Σάββατο του Λαζάρου είναι, κατά κάποιο τρόπο, η εορτή όλων των νεκρών. Μας δίνει την ευκαιρία να επιβεβαιώσουμε και να συγκεκριμενοποιήσουμε την πίστη μας στην Ανάσταση. Είναι κάποιες φορές που και μια πνευματική ανάσταση φαίνεται εξίσου αδύνατη, όπως και η ανάσταση του Λαζάρου.
Η ανάσταση του Λαζάρου γινόταν στην Ελληνιστική Αίγυπτο ως μία έκδοση του Μυστηρίου της Ανάστασης που πραγματοποιόταν στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι Αιγύπτιοι διαφοροποιήθηκαν στην ερμηνεία της Ανάστασης και προώθησαν τα μυστήρια του Λαζάρου όπου Λάζαρος, είναι η Αιγυπτιακή μούμια!
Στη Λέσβο, τη Θράκη, τη Σκύρο, την Κρήτη, την Κύπρο κ.α. υπάρχουν έθιμα που αναπαριστούν την ανάσταση του Λαζάρου, συνδεμένα με την πάλη ανάμεσα στο Χειμώνα και την Άνοιξη. Στους Ρωμαίους συναντάμε τη θεά Φλώρα (ή Χλωρίδα). Η θεά της Άνοιξης έκανε τα λουλούδια να ανθίζουν και τους αγρούς να καρποφορούν. Στην αρχή του Μαΐου διοργάνωναν τα Φλωράλια, γιορτή προς τιμήν της Θεάς, που χάριζε στους ανθρώπους και στη φύση την άνθηση, την νιότη και τον έρωτα.
Στους Φινλανδούς υπήρχε ένα θεϊκό ζευγάρι ο Ράουμ και η Ούκκο που κάθε χρόνο την άνοιξη γιόρταζαν τον ιερό τους γάμο, μετά από τον οποίο καρποφορούσαν οι αγροί. Το χειμώνα οι σκοτεινές δυνάμεις τους χώριζαν και την άνοιξη τους έσμιγαν ξανά.
Στην αρχαία Ελλάδα η εναλλαγή των εποχών του χρόνου σχετιζόταν με τον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης, όπου ο Άδης την έκλεψε κάνοντας σύζυγό του, βυθίζοντας τη Δήμητρα σε απέραντη θλίψη. Γιαυτό και ο Δίας αποφάσισε η Περσεφόνη μισό χρόνο να μένει με τον Άδη, στον κάτω κόσμο (Φθινόπωρο – Χειμώνας) και μισό χρόνο να επιστρέφει στη μητέρα της, στον επάνω κόσμο (Άνοιξη – Καλοκαίρι).
Όπως η φύση «κοιμάται» κατά την διάρκεια του χειμώνα και αναγεννιέται την άνοιξη, έτσι και ο πνευματικός μας εαυτός, αυτός ο ιερός εσώτερος εαυτός πέφτει σε λίθη, σταυρώνεται στην ύλη και τα πάθη του φυσικού μας σώματος. Χρειάζεται λοιπόν να θυμηθούμε την ύπαρξη του πνευματικού μας εαυτού, και να τον αναγεννήσουμε όπως ξαναζωντανεύει η φύση την Άνοιξη, όπως ανασταίνεται ο Λάζαρος, όπως ανεβαίνει στον επάνω κόσμο η Περσεφόνη.
Οι Τελετές της Μεγάλης Εβδομάδος
Η Μεγάλη Εβδομάδα είναι η εβδομάδα πριν το Πάσχα, από την Κυριακή των Βαΐων μέχρι το Μεγάλο Σάββατο και ονομάζεται «Μεγάλη», γιατί τα γεγονότα όπου τελούνται και βιώνονται στους Ιερούς Ναούς είναι κοσμοσωτήρια για τον άνθρωπο. Γιορτάζονται με ξεχωριστό τρόπο σε όλη την Ελλάδα τα πανάρχαια έθιμά της αν και με μικρές διαφοροποιήσεις σε κάποιες περιοχές.
Η Μεγάλη Εβδομάδα αποτελεί διασκευή της εβραϊκής γιορτής «Άζυμα», που διαρκούσε επτά ημέρες και πιστεύεται πως ήταν αγροτική γιορτή. Διατηρούσαν την πίστη πως, όταν αρχίσει να χρησιμοποιείται η νέα σοδειά δεν πρέπει να υπάρχει κίνδυνος μόλυνσης από την παλιά ζύμη. Γι’ αυτό και κρατούσαν μια διακοπή 7 ημερών, όσες δηλαδή και οι ημέρες του Πάσχα. Αυτό μας θυμίζει και τις πληγές που θέριζαν τους Αιγύπτιους όπου, λίγες μέρες πριν από την Έξοδο, ο Μωυσής πρόσταξε στο λαό του: «Επτά ημέρες θα τρώτε άζυμα, από την πρώτη μέρα θα εξαφανίσετε το προζύμι από τα σπίτια σας, διότι όποιος φαει ένζυμα η ψυχή του θα εξολοθρευτεί».
Οι τελετές της Μεγάλης Εβδομάδος κυρίως προέρχονται από τα Ιεροσόλυμα. Σύντομα υιοθετήθηκαν σε ποικίλες μορφές σε όλη την Εκκλησία, μια που η εγκαθίδρυση του Χριστιανισμού από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο (288-337 μ.Χ.) ενθάρρυνε τους προσκυνητές να την επισκέπτονται. Η υποστήριξη του Αυτοκράτορα και της μητέρας του Αγίας Ελένης, προκάλεσε το χτίσιμο πολλών εκκλησιών σημαδεύοντας ιερές τοποθεσίες των Ευαγγελίων. Περιέλαβαν, ιδιαιτέρως την Εκκλησία του Παναγίου Τάφου και την Εκκλησία της Γέννησης στην Βηθλεέμ. Στην Αγία Ελένη αποδίδεται η εύρεση του Τιμίου Σταυρού πάνω στον οποίο σταυρώθηκε ο Χριστός.
Σώζεται μια σύγχρονη αναφορά των τελετών της Μεγάλης Εβδομάδας όπως πραγματοποιούνταν στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα Γνωστή ως Peregrinatio Etheriae, το «Προσκύνημα της Εθίρια». Πήρε την ονομασία της ηγουμένης ή καλόγριας του τάγματος, πιθανά Ισπανικής καταγωγής, η οποία έκανε εκείνη την εποχή προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Θα αναφέρουμε και τη δική της καταγραφή στην περιγραφή των τελετών της Μεγάλης Εβδομάδος.
Η Μεγάλη Εβδομάδα αποτελεί διασκευή της εβραϊκής γιορτής «Άζυμα», που διαρκούσε επτά ημέρες και πιστεύεται πως ήταν αγροτική γιορτή. Διατηρούσαν την πίστη πως, όταν αρχίσει να χρησιμοποιείται η νέα σοδειά δεν πρέπει να υπάρχει κίνδυνος μόλυνσης από την παλιά ζύμη. Γι’ αυτό και κρατούσαν μια διακοπή 7 ημερών, όσες δηλαδή και οι ημέρες του Πάσχα. Αυτό μας θυμίζει και τις πληγές που θέριζαν τους Αιγύπτιους όπου, λίγες μέρες πριν από την Έξοδο, ο Μωυσής πρόσταξε στο λαό του: «Επτά ημέρες θα τρώτε άζυμα, από την πρώτη μέρα θα εξαφανίσετε το προζύμι από τα σπίτια σας, διότι όποιος φαει ένζυμα η ψυχή του θα εξολοθρευτεί».
Οι τελετές της Μεγάλης Εβδομάδος κυρίως προέρχονται από τα Ιεροσόλυμα. Σύντομα υιοθετήθηκαν σε ποικίλες μορφές σε όλη την Εκκλησία, μια που η εγκαθίδρυση του Χριστιανισμού από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο (288-337 μ.Χ.) ενθάρρυνε τους προσκυνητές να την επισκέπτονται. Η υποστήριξη του Αυτοκράτορα και της μητέρας του Αγίας Ελένης, προκάλεσε το χτίσιμο πολλών εκκλησιών σημαδεύοντας ιερές τοποθεσίες των Ευαγγελίων. Περιέλαβαν, ιδιαιτέρως την Εκκλησία του Παναγίου Τάφου και την Εκκλησία της Γέννησης στην Βηθλεέμ. Στην Αγία Ελένη αποδίδεται η εύρεση του Τιμίου Σταυρού πάνω στον οποίο σταυρώθηκε ο Χριστός.
Σώζεται μια σύγχρονη αναφορά των τελετών της Μεγάλης Εβδομάδας όπως πραγματοποιούνταν στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα Γνωστή ως Peregrinatio Etheriae, το «Προσκύνημα της Εθίρια». Πήρε την ονομασία της ηγουμένης ή καλόγριας του τάγματος, πιθανά Ισπανικής καταγωγής, η οποία έκανε εκείνη την εποχή προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Θα αναφέρουμε και τη δική της καταγραφή στην περιγραφή των τελετών της Μεγάλης Εβδομάδος.
Στο Μεσαίωνα σε άλλες περιοχές, η πομπή της Κυριακής των Βαΐων συνήθως γινόταν από τη μία εκκλησία στην άλλη, όπου τα βάγια ευλογούνταν και μοιράζονταν. Ο Χριστός αντιπροσωπευόταν στην πομπή από ένα βιβλίο του Ευαγγελίου, ή από έναν Εσταυρωμένο, ή από τα Άχραντα Μυστήρια. Μερικές φορές χρησιμοποιείτο μια σκαλισμένη φιγούρα, καθισμένη πάνω σε έναν ξύλινο γάιδαρο. Στις Βυζαντινές εκκλησίες έφεραν εικόνες. Η ευλογία και η διανομή των Βαΐων, μαζί με μια πομπή που τραγουδούσε παραμένουν τα κύρια χαρακτηριστικά των σύγχρονων τυπικών της Κυριακής των Βαΐων.
Ακολουθώντας το χριστιανικό συμβολισμό του Πάσχα, που για πρώτη φορά καθιέρωσε ο Απόστολος Παύλος, ας δούμε το συμβολισμό της κάθε ημέρας. Η Εκκλησία μας σύμφωνα με το τηρούμενο Μηναίο ή Μηνολόγιο, επέτρεψε από την αρχή της Μ. Εβδομάδας, να ψάλλεται ο Όρθρος της επόμενης ημέρας, δηλ. π.χ. την Κυριακή των Βαΐων το βράδυ ψάλλεται ο Όρθρος της Μεγάλης Δευτέρας.
Η ΜΕΓΑΛΗ ΔΕΥΤΕΡΑ συμβολίζει τη Συναγωγή των Εβραίων και γενικά τη ζωή του Ισραηλινού λαού που ήταν άκαρποι από καλά έργα. Είναι αφιερωμένη στη μνήμη του Ιωσήφ, του γιου του Ιακώβ, που αναφέρεται στη Παλαιά Διαθήκη και στην άκαρπη συκιά, που την καταράστηκε ο Χριστός και ξεράθηκε με ένα του λόγο.
Τη ΜΕΓΑΛΗ ΤΡΙΤΗ αναβιώνουμε δύο παραβολές: των Δέκα Παρθένων που μας διδάσκουν να είμαστε γεμάτοι από πίστη, προνοητικότητα και φιλανθρωπία, και των Ταλάντων που μας διδάσκουν να είμαστε εργατικοί και πως πρέπει να καλλιεργούμε και να ενισχύουμε τα πνευματικά μας χαρίσματα.
Η ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΤΑΡΤΗ είναι αφιερωμένη στη αμαρτωλή γυναίκα που μετανιωμένη άλειψε τα πόδια του Κυρίου με μύρο και συγχωρήθηκε για τα αμαρτήματά της, γιατί έδειξε μεγάλη αγάπη και πίστη στον Κύριο. Ψάλλεται το περίφημο δοξαστικό τροπάριο της Υμνογράφου Μοναχής Κασσιανής.
Τη ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ έχουμε : α) Τον Ιερό Νιπτήρα, β) Τον Μυστικό Δείπνο, γ) Την Προσευχή του Κυρίου, στο Όρος των Ελαιών και δ) την Προδοσία του Ιούδα και τη σύλληψη του Ιησού, την ανάκριση από τον Άννα, την άρνηση του Πέτρου και την καταδίκη του Χριστού από τον Καϊάφα.
Τη ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ έχουμε την Κορύφωση του θείου δράματος, τελείται η «Ακολουθία των Παθών» θυμόμαστε και βιώνουμε τα Σωτήρια και φρικτά Πάθη του Ιησού. Είναι αφιερωμένη στη Σταύρωση και την Ταφή του Χριστού.
Το ΜΕΓΑΛΟ ΣΑΒΒΑΤΟ το πρωί γιορτάζουμε: α) την Κάθοδό Του στον Άδη και την Ανάστασή Του, έχουμε την λεγόμενη «1η Ανάσταση», την ζωηφόρο Ανάσταση, την ήττα του θανάτου και της φθοράς και την αφή του Αγίου Φωτός στον κόσμο από το Πανάγιο Τάφο.
Την ΚΥΡΙΑΚΗ του ΠΑΣΧΑ περνάμε από τον πόνο, τη θλίψη των Παθών και της Σταύρωσης, στην αγαλλίαση και την ελπίδα που φέρνει η Ανάσταση. Τελείται ο «Εσπερινός της Αγάπης», όπου σε πολλές γλώσσες διαβάζεται το Ιερό Ευαγγέλιο και διατρανώνεται παγκοσμίως η εποχή της Αναστάσιμης ελπίδας. Μοιράζονται φύλλα δάφνης που συμβολίζουν την Νίκη του Θεανθρώπου απέναντι στο θάνατο. Έτσι ολοκληρώνεται ο κύκλος των καθημερινών ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Ανάστασης.
Ενδεικτικά θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στο συμβολισμό ορισμένων ιδιαίτερων τυπικών της Μεγάλης Εβδομάδας.
Τη Μεγάλη Πέμπτη τον καιρό του «Προσκυνήματος της Εθίρια», η κύρια τελετή ήταν «μια νυχτερινή αγρύπνια πάνω στο Όρος των Ελαιών. Πρώτα, καθοδηγούμενοι οι πιστοί από τον Επίσκοπο, συγκεντρώνονταν σε μια εκκλησία που περιείχε μια σπηλιά, την οποία κατά την παράδοση είχε επισκεφθεί ο Χριστός εκείνη την ημέρα με τους μαθητές του. Από εκεί προχωρούσαν προς τον Τόπο της Ανάληψής Του. Με το πρώτο λάλημα του πετεινού κατέρχονταν στον Κήπο της Γεσθημανή όπου άναβαν 200 κεριά. Διαβαζόταν η αναφορά της σύλληψης του Χριστού, και προκαλείτο μεγάλος θρήνος. Η πομπή τότε επέστρεφε στην Ιερουσαλήμ ακριβώς μόλις σκοτείνιαζε και όλοι ξεκουράζονταν».
Οι τελετές της Μεγάλης Πέμπτης αναπόφευκτα πήραν μια διαφορετική μορφή από εκείνες που ελάμβαναν χώρα στην Ιερουσαλήμ. Στη Δυτική Εκκλησία η έμφαση τοποθετήθηκε στο Μυστικό Δείπνο. Στη Θεία Λειτουργία εκείνης της ημέρας χτυπούσαν τις καμπάνες στο «Δόξα εν Υψίστοις» και στη συνέχεια σιγούσαν μέχρι το Μεγάλο Σάββατο. Επειδή δεν καθαγιαζόταν Θεία Μετάληψη τη Μεγάλη Παρασκευή, μια επιπλέον Θεία Μετάληψη καθαγιαζόταν τη Μεγάλη Πέμπτη και αυτή χρησιμοποιείτο τη Μεγάλη Παρασκευή για τη Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων, μια συντομότερη μορφή Θείας Λειτουργίας. Αυτή μεταφερόταν με πομπή προς ένα Βωμό, μπροστά από τον οποίο οι πιστοί κρατούσαν αγρύπνια. Στους καθεδρικούς ναούς ευλογούνταν τα Άγια Έλαια. Ήταν σύνηθες επίσης να αδειάζουν τις κανάτες-αγιασματάρια του Αγιασμού και οι βωμοί πλένονταν τελετουργικά, αν και αυτό πολλές φορές γινόταν τη Μεγάλη Παρασκευή. Το Φιλί ή το Σημάδι της Ειρήνης, το τελετουργικό αγκάλιασμα μετά τον Αμνό του Θεού, παραλείφθηκε στη Θεία Λειτουργία επειδή θύμιζε το φιλί του Ιούδα. Η τελετή κατέληγε με τον νιπτήρα. Ετελείτο από επισκόπους ή ηγούμενους σε ανθρώπους κατώτερου βαθμού, σε ανάμνηση που ο Χριστός έπλυνε τα πόδια των μαθητών του στο Μυστικό Δείπνο. Ακόμη και σήμερα στην Πάτμο δώδεκα μοναχοί αναπαριστούν τους αποστόλους, και ο ηγούμενος πλένει τα πόδια τους στην κεντρική πλατεία της χώρας.
Τη Μεγάλη Πέμπτη, οι νοικοκυρές κατά παράδοση ετοιμάζουν τα τσουρέκια και βάφουν τα κόκκινα αβγά. Το αβγό συμβολίζει από την αρχαιότητα την ανανέωση της ζωής ενώ το κόκκινο χρώμα, το αίμα του Χριστού. Παλιότερα συνήθιζαν να τοποθετούν το πρώτο κόκκινο αβγό στο εικονοστάσι του σπιτιού για να ξορκίζουν το κακό. Σε κάποια χωριά, πάλι, σημάδευαν το κεφάλι και την πλάτη των μικρών αρνιών με την κόκκινη μπογιά που είχε χρησιμοποιηθεί για το βάψιμο των αβγών. Συνήθιζαν επίσης να φυλάσσουν μία από τις κουλούρες της Μεγάλης Πέμπτης στο εικονοστάσι για να προστατεύονται τα μέλη της οικογένειας από τα μάγια.
Τη Μεγάλη Πέμπτη τον καιρό του «Προσκυνήματος της Εθίρια», η κύρια τελετή ήταν «μια νυχτερινή αγρύπνια πάνω στο Όρος των Ελαιών. Πρώτα, καθοδηγούμενοι οι πιστοί από τον Επίσκοπο, συγκεντρώνονταν σε μια εκκλησία που περιείχε μια σπηλιά, την οποία κατά την παράδοση είχε επισκεφθεί ο Χριστός εκείνη την ημέρα με τους μαθητές του. Από εκεί προχωρούσαν προς τον Τόπο της Ανάληψής Του. Με το πρώτο λάλημα του πετεινού κατέρχονταν στον Κήπο της Γεσθημανή όπου άναβαν 200 κεριά. Διαβαζόταν η αναφορά της σύλληψης του Χριστού, και προκαλείτο μεγάλος θρήνος. Η πομπή τότε επέστρεφε στην Ιερουσαλήμ ακριβώς μόλις σκοτείνιαζε και όλοι ξεκουράζονταν». Οι τελετές της Μεγάλης Πέμπτης αναπόφευκτα πήραν μια διαφορετική μορφή από εκείνες που ελάμβαναν χώρα στην Ιερουσαλήμ. Στη Δυτική Εκκλησία η έμφαση τοποθετήθηκε στο Μυστικό Δείπνο. Στη Θεία Λειτουργία εκείνης της ημέρας χτυπούσαν τις καμπάνες στο «Δόξα εν Υψίστοις» και στη συνέχεια σιγούσαν μέχρι το Μεγάλο Σάββατο. Επειδή δεν καθαγιαζόταν Θεία Μετάληψη τη Μεγάλη Παρασκευή, μια επιπλέον Θεία Μετάληψη καθαγιαζόταν τη Μεγάλη Πέμπτη και αυτή χρησιμοποιείτο τη Μεγάλη Παρασκευή για τη Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων, μια συντομότερη μορφή Θείας Λειτουργίας. Αυτή μεταφερόταν με πομπή προς ένα Βωμό, μπροστά από τον οποίο οι πιστοί κρατούσαν αγρύπνια. Στους καθεδρικούς ναούς ευλογούνταν τα Άγια Έλαια. Ήταν σύνηθες επίσης να αδειάζουν τις κανάτες-αγιασματάρια του Αγιασμού και οι βωμοί πλένονταν τελετουργικά, αν και αυτό πολλές φορές γινόταν τη Μεγάλη Παρασκευή. Το Φιλί ή το Σημάδι της Ειρήνης, το τελετουργικό αγκάλιασμα μετά τον Αμνό του Θεού, παραλείφθηκε στη Θεία Λειτουργία επειδή θύμιζε το φιλί του Ιούδα. Η τελετή κατέληγε με τον νιπτήρα. Ετελείτο από επισκόπους ή ηγούμενους σε ανθρώπους κατώτερου βαθμού, σε ανάμνηση που ο Χριστός έπλυνε τα πόδια των μαθητών του στο Μυστικό Δείπνο. Ακόμη και σήμερα στην Πάτμο δώδεκα μοναχοί αναπαριστούν τους αποστόλους, και ο ηγούμενος πλένει τα πόδια τους στην κεντρική πλατεία της χώρας.
Τη Μεγάλη Παρασκευή, η επέτειος της Σταύρωσης, άρχιζε στην Ιερουσαλήμ τον 4ο αιώνα με προσευχές πριν την ανατολή στην αρχαία εκκλησία του Όρους Σιών, όπου, διασωζόταν η Στήλη της Μαστίγωσης: τοιουτοτρόπως θρηνούσαν το μαστίγωμα του Χριστού από τους στρατιώτες του Πιλάτου. Σύμφωνα με την Εθίρια, «η κύρια τελετή εκείνη την ημέρα λάμβανε χώρα στην Εκκλησία του Πανάγιου Τάφου. Εκτίθετο και λατρευόταν από τους πιστούς το υπόλειμμα του Τιμίου Σταυρού και στη συνέχεια ακολουθούσε μια τρίωρη Θεία Λειτουργία στην τοποθεσία του Γολγοθά, τον τόπο όπου σταυρώθηκε ο Χριστός». Η Μεγάλη Παρασκευή αποτελεί για τους Χριστιανούς την πιο «θλιμμένη» ημέρα του χρόνου, ημέρα απόλυτης αργίας και νηστείας, οι καμπάνες της εκκλησίας κτυπούν με πένθιμο κτύπο. Ημέρα της κορύφωσης του θείου δράματος με την Αποκαθήλωση από το σταυρό και την Ταφή του Χριστού. Λόγω του πένθους της ημέρας οι νοικοκυρές δεν ασχολούνται με τις δουλειές του σπιτιού, αποφεύγοντας ακόμη και το μαγείρεμα. Με λουλούδια που μαζεύουν ή αγοράζουν πηγαίνουν στις εκκλησίες και στολίζουν τον Επιτάφιο. Αγριολούλουδα, παπαρούνες, βιολέτες, μαργαρίτες, δενδρολίβανα, σκυλάκια, ανεμώνες, πασχαλιές, κρίνους, άνθη λεμονιάς, τριαντάφυλλα κ.α. πλέκονται σε στεφάνια και γιρλάντες και ο Επιτάφιος γίνεται όλος μια κορόνα από άνθη, ενώ παράλληλα ψέλνουν το μοιρολόγι της Παναγίας. Τα λουλούδια του Επιταφίου ονομάζονται Χριστολούλουδα, Σταυρολούλουδα και τους αποδίδεται μεγάλη θαυματουργός Δύναμη. Παλιότερα, οι γυναίκες έφτιαχναν με αυτά φυλαχτά για τους ναυτικούς, ενώ ορισμένοι τα χρησιμοποιούσαν και σαν γιατρικό για τον πονοκέφαλο. Όταν ολοκληρωνόταν ο στολισμός, οι πιστοί προσκυνούσαν ενώ πέρναγαν τα παιδιά από κάτω «για να τους αγγίξει η χάρη». Το απόγευμα στην περιφορά του πιστοί ακολουθούν σε πομπή ενώ πολύς κόσμος περίμενε ολόγυρα για να προσκυνήσει καθώς γυναίκες έραιναν την πομπή με αρώματα. Αλλού, κατά την περιφορά του Επιταφίου στους δρόμους της πόλης ή του χωριού έκαναν τρεις φορές το γύρω της εκκλησίας. Άλλοτε όταν υπήρχαν περισσότερες από μία εκκλησίες, οι Επιτάφιοι συγκεντρώνονταν στην κεντρική πλατεία και έψαλλαν όλοι οι πιστοί θρήνους.
Αυτή την ημέρα πολλοί πίνουν ξύδι, ενώ στην Κρήτη, βράζουν σαλιγκάρια και πίνουν το πικρό ζουμί τους, αλλού δε βάζουν τίποτα στο στόμα τους. Επίσης, σε πολλά χωριά οι άντρες δεν ασχολούνται με μαστορέματα και ιδιαίτερα με καρφώματα που παραπέμπουν στον τρόπο θανάτου του Χριστού.
Υπάρχει μια παράδοση στην Εκκλησία μας όπου τελείται ένας τελετουργικός «Σεβασμός του Σταυρού», μερικές φορές ονομάζεται «έρποντας προς το Σταυρό», χαρακτηριστική ιεροτελεστία της Μεγάλης Παρασκευής. Κλήρος και άνθρωποι γονατίζουν και φιλούν έναν εσταυρωμένο τοποθετημένο πάνω στα σκαλιά του ιερού. Μετά από αυτήν την τελετή, ο Άρτος της Μετάληψης, τοποθετείται στο Βωμό για τη Λειτουργία των Προηγιασμένων. Ακολουθεί μια Τρίωρη Λειτουργία, όπως είχε αρχικά εκτελεστεί από τους Ιησουΐτες, και συνεχίζεται έως σήμερα σε πολλές εκκλησίες.
Υπήρχε ακόμη το έθιμο, στους δρόμους της Σεβίλλης, να κάνουν δημόσια μετάνοια για την ανθρώπινη αμαρτία όπου: οι μετανοούντες ντυμένοι με ολόμαυρους μανδύες ακολουθούσαν το ομοίωμα του Χριστού πάνω στο Σταυρό καθώς περιφερόταν στους δρόμους.
Το Μεγάλο Σάββατο, γνωστό επίσης ως Εσπέρα του Πάσχα, τιμά την ανάπαυση του σώματος του Χριστού μέσα στον τάφο. Η αγρύπνια του Πάσχα είναι αξιοσημείωτη για ένα περίπλοκο τυπικό, του οποίου το θέμα είναι το άναμμα της φλόγας ως ένα σύμβολο της Ανάστασης του Χριστού. Στην Ιερουσαλήμ, αυτή η Πασχαλινή φλόγα ανάβει από τον Πατριάρχη της μέσα στο Βωμό του Παναγίου Τάφου.
Στη σύγχρονη μορφή του τυπικού, η φλόγα ανάβει στη στεγασμένη πύλη της συσκοτισμένης εκκλησίας. Η πομπή κινείται μέσα στην εκκλησία, φωτισμένη από ένα κερί, μια δεύτερη ανάβει στον κυρίως ναό και μια τρίτη στο άδυτο. Η εστία της προσοχής τότε γίνεται η Πασχαλινή Λαμπάδα, ένα μεγάλο κερί τοποθετημένο στη βόρεια πλευρά του αδύτου. Αυτό το κερί, το οποίο αναφέρεται ως η άγια στήλη του φωτός, καθαγιάζεται δεόντως. Πέντε κόκκοι λιβάνι σε πυραμιδική μορφή εισάγονται σε αυτό, υποθετικά στη μνήμη των Πέντε Τραυμάτων του Χριστού. Το άναμμα της Πασχαλινής Λαμπάδας ακολουθείται από το άναμμα όλων των φώτων και κεριών της εκκλησίας και των πιστών καθώς επίσης και από το χαρούμενο χτύπημα των καμπάνων. Η ολοκλήρωση της Πασχαλινής Αγρύπνιας ακολουθείτο τους πρώτους καιρούς από την πρώτη Λειτουργία του Πάσχα την αυγή. Η Πασχαλινή Λαμπάδα είναι, συμπερασματικά, ένα σύμβολο του Χριστού. Με σημασία, σβήνεται την Εορτή της Ανάληψης του Χριστού, η οποία σηματοδοτεί τη φυσική του απόσυρση από τον κόσμο.
Το Μεγάλο Σάββατο οι ιερείς ντύνονται στα λευκά και σκορπούν βάγια και ροδοπέταλα, ενώ οι καμπάνες κτυπούν χαρούμενα και οι ψάλτες υμνούν την δόξα του Κυρίου. Σε πολλές περιοχές υπάρχει το έθιμο του «σεισμού» μιας αναπαράστασης του σεισμού που έγινε μετά την Ανάσταση, όπως περιγράφεται στην Βίβλο. Το εκκλησίασμα κτυπά τα στασίδια ρυθμικά, ενώ έξω το χάος βασιλεύει, με πυροβολισμούς, αυτοσχέδιες κροτίδες και πυροτεχνήματα. Αυτή είναι η τελετή της «Πρώτης Ανάστασης». Σύμφωνα με ένα άλλο έθιμο κλείνουν οι πόρτες της εκκλησίας και οι ιερείς, αφού κάνουν τρεις κύκλους την εκκλησία ψάλλοντας, κλωτσούν την κεντρική πόρτα να ανοίξει και μπαίνουν, τραγουδώντας τον ψαλμό «Άρατε Πύλας». Μια άλλη ιδιαίτερη παράδοση της Πρώτης Ανάστασης είναι το έθιμο του «πετάγματος των σταμνιών», που γίνεται στην Κέρκυρα. Οι ντόπιοι πετούν στάμνες από τα παράθυρά τους, και αυτά σπάζουν στο δρόμο. Κάποιες φορές οι στάμνες είναι γεμάτες νερό για να κάνουν μεγαλύτερο θόρυβο.
Το βράδυ όλοι μαζεύονται στην εκκλησία κρατώντας από ένα κερί που θα το ανάψουν με το Άγιο Φως. Πριν τα μεσάνυχτα όλα τα φώτα του ναού σβήνουν και ο ιερέας εμφανίζεται στην Ωραία Πύλη προσφέροντας το Άγιο Φως σε όλους λέγοντας, «Δεύτε Λάβετε Φως». Αυτή η μοναδική φλόγα έρχεται κατ’ ευθείαν από τον Ιερό Τάφο του Χριστού στην Ιερουσαλήμ, όπου ανάβει ως εκ θαύματος χωρίς καμία ανθρώπινη παρέμβαση. Αφού οι άνθρωποι λάβουν το φως, τα μεσάνυχτα, ο ιερέας παίρνει την ιερή εικόνα της ανάστασης και βγαίνει έξω από τον ναό. Η Δεύτερη Ανάσταση συμβαίνει μόλις πει ο ιερέας το «Χριστός Ανέστη». Και ακριβώς τότε στον περίβολο της εκκλησίας αρχίζει με βεγγαλικά και αυτοσχέδιες κροτίδες η γιορτή της Ανάστασης. Στην Καλαμάτα και σε άλλα μέρη της Μεσσηνίας ξεκινά ο γνωστός «σαϊτοπόλεμος»! Κατά την παράδοση η πρώτη σαΐτα κατασκευάστηκε στην επανάσταση του 1821. Τότε οι Μεσσήνιοι, μην έχοντας άλλο τρόπο να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους, κατασκεύασαν κυλίνδρους με χοντρό χαρτόνι και τους γέμιζαν μπαρούτι. Αργότερα χρησιμοποίησαν τις σαΐτες για να γιορτάσουν την Ανάσταση. Στη συνέχεια δίνουν όλοι ευχές καθώς και το επονομαζόμενο «Φιλί της Αγάπης». Θεωρείται τύχη να φτάσει κάνεις σπίτι με το κερί του ακόμη αναμμένο! Με το «Άγιο Φως» των κεριών οι χριστιανοί κάνουν το σχήμα του σταυρού πάνω από την κεντρική τους πόρτα για καλή τύχη.
Ένα παρόμοιο φιλί δινόταν ακόμη και στην Επανάσταση, όταν οι Ρώσοι χαιρετούσαν ο ένας τον άλλο με ένα εθιμοτυπικό φιλί, το οποίο επαναλαμβανόταν τρεις φορές προς τιμή της Τριάδας.
Οι τελετές της Μεγάλης Εβδομάδας, στο σύνολό τους, είναι βασικά ανακλητικές των Παθών και της Ανάστασης του Χριστού˙ αλλά όπως το τυπικό των αρχαίων μυστηριακών θρησκειών, αποσκοπούν στο να προωθήσουν στους πιστούς μια αίσθηση ταυτότητας με τον Χριστό στα όσα υπέφερε και στο θρίαμβό του πάνω στο θάνατο.
Το Πασχαλινό Τραπέζι και Άλλα Έθιμα
Τα Πασχαλινά φαγητά στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη προετοιμάζονται εκ των προτέρων, και ευλογούνται από τον παπά προτού τα δοκιμάσει κανείς. Η παράδοση του Πασχαλινού Αμνού εξασφαλίζει αξιοζήλευτη θέση στο Πασχαλινό τραπέζι, αν και σε μερικές χώρες ένα γλύκισμα μπορεί να γίνει το υποκατάστατό του. Στην Πολωνία το αρνί φτιάχνεται από βούτυρο και περιστοιχίζεται από πολυάριθμα πιάτα που περιέχουν ζαμπόν, ψητό μοσχάρι, λουκάνικο και άλλες λιχουδιές. Σαν γενικός κανόνας το τραπέζι διακοσμείται όμορφα με λινό τραπεζομάντιλο, λουλούδια και γιρλάντες. Εθιμοτυπικά χρησιμοποιείτο μια εποχή το ξινό βότανο για να δώσει άρωμα στα Πασχαλινά κέικ και τις πουτίγκες. Σπάνια χρησιμοποιείται στις μέρες μας, εξαιτίας της πικρής του γεύσης που αρχικά συμβόλιζε τα πικρά βότανα του Εβραϊκού Πασχαλινό γεύματος. Στην Αγγλία μια κόκκινη ρέγγα, που μοιάζει σαν έναν άνθρωπο πάνω στη ράχη αλόγου, στη βάση ενός καλαμποκιού, τρώγεται την Ημέρα του Πάσχα, ενώ τα ραπανάκια ήταν η σπεσιαλιτέ της εποχής. Στην Πολωνία τα αγόρια της επαρχίας παίρνουν ένα δοχείο χυλού –φτιαγμένο από νερό αναμιγμένο με σίκαλη και μαγιά- και μια ρέγγα, και το κάνουν ταμπούρλο έξω από το χωριό πριν το θάψουν. Επειδή οι πιστοί ζούσαν με ελάχιστα την περίοδο της νηστείας, τα αγόρια διασκέδαζαν κάνοντας την κηδεία της τροφής.
Οι Ρώσοι ετοιμάζουν το πάσκα, ένα ψηλό, άκαμπτο ψωμί, φτιαγμένο με σπιτικό τυρί και ξερές σταφίδες γλασαρισμένο στη κορφή. Οι Ιταλίδες μητέρες δίνουν στα παιδιά τους τη τσιαμπέλα, ένα κέικ φτιαγμένο με ελαιόλαδο όπου: στα αγόρια δίνεται στο σχήμα ενός αλόγου, ενώ στα κορίτσια στο σχήμα ενός περιστεριού στολισμένο με πραγματικά φτερά. Τα παιδιά της Αυστραλίας παίρνουν ένα κέικ σε σχήμα φωλιάς γεμισμένο με αυγά. Μερικοί λόγιοι βλέπουν σε τέτοια εθιμοτυπικά γλυκίσματα τα υπολείμματα ενός παλαιού μαγικού τυπικού, όπου τελετουργικές προσφορές ψωμιού εξασφάλιζαν ευημερία στην κοινότητα και στη φυλή.
Μερικές φορές τα γλυκίσματα ήταν τμήμα μιας ελεημοσύνης ή φιλανθρωπικής διανομής, όπου εκπλήρωναν μια πραγματική ανάγκη σε καιρούς όπου η φτώχεια σήμαινε λιμοκτονία. Ελαφρώς διαφορετικές ήταν και οι Εκκλησιαστικές Μπύρες, που δίνονταν σε μερικά μέρη της Βρετανίας την ίδια εποχή. Στην Εβραϊκή γιορτή θυσιάζονταν αρνιά για να εορταστεί η απελευθέρωση του Ισραήλ από τη δουλεία στην Αίγυπτο, ενώ στη Χριστιανική παράδοση αντιπροσωπεύει ο πασχαλινός αμνός τον Χριστό. Μια άλλη άποψη τοποθετεί τον αμνό σε μια ποιμενική γιορτή, επρόκειτο για τη θυσία ενός αρνιού έτσι ώστε ο θεός των ποιμνίων-της γονιμότητας, να πάρει το μερίδιό του για να εξασφαλίσει τη γονιμότητα του ποιμνίου. Το αρνί τρωγόταν σε ένδειξη κοινωνίας με το θεό προστάτη.
Οι προετοιμασίες για το ορθόδοξο δείπνο της Ανάστασης ξεκινούν από το Μεγάλο Σάββατο το πρωί δίνοντας τέλος στη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας. Αν και αρκετοί ήταν αυτοί που κάθονταν στην αναστάσιμη λειτουργία το βράδυ του Σαββάτου υπήρχαν πολλοί που κατέληγαν στο τραπέζι της αγάπης για την ελαφριά σούπα από κοτόπουλο, η οποία αντικαταστάθηκε σε πολλούς τόπους από την παραδοσιακή μας μαγειρίτσα, μια σούπα φτιαγμένη από τα σπλάχνα του αρνιού, ρύζι και αρωματικά βότανα αλλά και τα σκαλτσούνια ή μελιτίνια, τα συνοδευτικά γαρδουμπάκια, συκωταριά, ψητό κρέας, κόκκινα αυγά καθώς και πολλών άλλων φαγητών με τοπικό χαρακτήρα.
Το τραπέζι της Κυριακής του Πάσχα είναι από τα πλουσιότερα. Με αγάπη το γεμίζουν από όλα τα καλά, με λαμπροκουλούρες, καλτσούνια, λαζαράκια, τσουρέκια, αυγά κ.α. Όλοι μαζί, φίλοι και συγγενείς, ψήνοντας το αρνί ή το κατσίκι και το κοκορέτσι πίνουν και γλεντούν γιορτάζοντας την ανάσταση. Το αρνί αποτελεί ένα κατεξοχήν μυθικό σύμβολο, με την έννοια της αθωότητας και της αγνότητας κυρίως σε πνευματικό επίπεδο, έτσι με τον διαμελισμό του επιτρέπει στους ανθρώπους την επικοινωνία με αυτή την αγνότητα. Το «παραδοσιακό» Πασχαλινό τραπέζι διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, αν και σε όλη τη χώρα αντικατοπτρίζει την ίδια αρχαία σοφία: «τίποτα δεν πάει χαμένο». Αν κάποιος έχει νηστέψει για 40 ολόκληρες ημέρες, απέχοντας από κρέας και γαλακτοκομικά, τότε η ιδέα να γευτεί και την τελευταία μπουκιά είναι ακόμη πιο σημαντική. Τέλος ένα έθιμο του Πάσχα που έρχεται από τα αρχαία χρόνια, πριν την γέννηση του Χριστού, είναι το διάβασμα της «κουτάλας» του αρνιού δηλ. της ωμοπλάτης του ζώου, που λεγόταν ότι με αυτό μπορούσε ο νοικοκύρης του σπιτιού να προβλέψει το μέλλον.
Το απόγευμα της ίδιας ημέρας διαβάζεται το Ευαγγέλιο της Ανάστασης σε εφτά γλώσσες. Αποτελεί τη «Λειτουργία της Αγάπης» και εκφράζει το ύψιστο μήνυμα της Ανάστασης του Χριστού. Σε πολλές περιοχές βραδιάζοντας καίνε ένα ομοίωμα του Ιούδα. Οι νέοι φτιάχνουν το ομοίωμα από παλιά χαλιά, βάζουν στα χέρια του τα τιμαλφή της προδοσίας, μια σακούλα με 30 νομίσματα, και το κρεμούν στην αυλή μέχρι να καεί.
Η ανανέωση και το ξανάνιωμα, που είναι στενά συνδεδεμένα με το κεντρικό νόημα του Πάσχα, συμβολίζονται με πολλούς τρόπους. Σύμφωνα με μια κοινή και ευρέως διαδεδομένη πίστη, το τρεχούμενο νερό γίνεται ευλογημένο την Ημέρα του Πάσχα επειδή ο Χριστός το καθαγίασε. Στη Γαλλία οι γυναίκες πλένουν το πρόσωπό τους στα ρυάκια ενώ σε άλλες χώρες οι αγρότες ραντίζουν τα ζώα τους. Μπουκάλια πασχαλινού νερού συχνά διατηρούνται προσεκτικά ως μια πηγή θεραπείας, ενώ στην Ιρλανδία λέγετε πως το συγκεκριμένο νερό τους παρείχε προστασία από τα κακά πνεύματα.
Το νερό είναι σημαντικό στο να βοηθήσει τις σοδειές να αναπτυχθούν, και οι πρωτόγονοι λαοί θεωρούσαν ότι αυτό κατείχε για γενικότερη γονιμοποιό επίδραση. Σε κάποιες Ευρωπαϊκές χώρες είναι σύνηθες να ραντίζουν κορίτσια και αγόρια. Στην Ουγγαρία αυτό λαμβάνει χώρα τη Δευτέρα του Πάσχα. Το ίδιο έθιμο υπήρχε στην Πολωνία, σήμερα μερικές σταγόνες κολόνιας ή ροδόνερου αντικαθιστούν το παλαιομοδίτικο κατάβρεγμα. Στο Μεσαίωνα πραγματοποιείτο μία διήμερη εορτή, όπου αφού πετούσαν νερό κορίτσια και αγόρια έριχναν ο ένας στον άλλο αυγά.
Μερικά Πασχαλινά έθιμα έχουν άμεσους δεσμούς με τυπικά ανάπτυξης της σοδειάς. Μία δημοφιλής ιεροτελεστία αποτελείται από το άγγιγμα ενός νεαρού ή νεαρής με το κλαδί ενός δέντρου. Αυτό έδινε υγεία και γονιμότητα. Στην Τσεχοσλοβακία η Πασχαλινή Βέργα πλέκεται με κλαδιά ιτιάς και διακοσμείται με κορδέλες. Ένα αγόρι θα χτυπούσε ένα κορίτσι στα πόδια με αυτή μέχρι να του δώσει πρόστιμο Πασχαλινά αυγά. Στην ανατολική Πομερανία της Γερμανίας, προς μεγάλη μας έκπληξη, τα παιδιά κυνηγούσαν τους γονείς να σηκωθούν από το κρεβάτι, χρησιμοποιώντας ένα κλαδί σημύδας. Στη Μακεδονία, τα κορίτσια ξυπνούν νωρίς το πρωί του Πάσχα, βρίσκουν μια κερασιά και φτιάχνουν μια κούνια. Αργότερα, και άλλες κούνιες ορθώνονται στο πράσινο του χωριού και η χόρα, ένας αρχαίος κυκλικός χορός, εκτελείται ενώ γίνεται η αιώρηση. Παρατηρείται κάτι αντίστοιχο και σε άλλες περιοχές όπως το Πήλιο, τη Μυτιλήνη και τη Σάμο. Οι κούνιες αποτελούν αρχαίο έθιμο και θυμίζουν την «αιώρα» των Αθηναίων παρθένων στα Ανθεστήρια, μια από τις λαϊκότερες γιορτές στις αρχές της Άνοιξης. Ένα παρόμοιο παιχνίδι ήταν δημοφιλές στη Λετονία, η αρχική πρόθεση πιθανώς ήταν να ενθαρρύνει τις σοδειές να αναπτυχθούν τόσο ψηλά όσο αιωρούνταν τα κορίτσια.
Παραδοσιακά η εργασία απαγορευόταν στην Πολωνία κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδος, ιδιαίτερα την Πέμπτη, η οποία είναι αφιερωμένη στη μνήμη των νεκρών. Λένε ότι ένας αγρότης που επέμενε να οργώνει τα χωράφια του τον κατάπιε η γη μαζί με τα βόδια του. Οποιοσδήποτε βάλει το αυτί του στο έδαφος θα τον ακούσει να καλεί σε βοήθεια. Μερικοί άνθρωποι απέφευγαν τη δουλειά με το λινό ή τα νήματα, όντας η παράδοση ότι, η σκόνη από αυτά τα υλικά θα έμπαινε στα μάτια των νεκρών. Προφανώς υπάρχει κάποια σύνδεση με τα σάβανα της κηδείας.
Η επίδραση όμως των τελετουργιών της αρχαίας Ελλάδος στο χριστιανισμό φαίνεται ότι είναι μεγαλύτερη από όσο οι περισσότεροι γνωρίζουμε. Για παράδειγμα το Πάσχα στην Αρχαία Ελλάδα γιόρταζαν τα «Αδώνια», κατά τα οποία γινόταν αναπαράσταση του θανάτου του Άδωνι. Οι γυναίκες στόλιζαν το νεκρικό κρεβάτι με λουλούδια και καρπούς ενώ τραγουδούσαν μοιρολόγια. Ακολουθούσε επιτάφιος πομπή, ενώ την επομένη ημέρα γινόταν η ανάσταση του Άδωνι, που συμβόλιζε την καρποφορία της φύσης. Αλλά και η μετάληψη με το «θείο» σώμα και αίμα ήταν μέρος των τελετουργιών, τόσο των Κορυβαντικών όσο και των Ορφικών μυστηρίων. Στη μετάληψη των Ορφικών οι πιστοί, επιδίδονταν σε ωμοφαγία ταύρου και οινοποσία, που συμβόλιζε το σώμα και το αίμα του Διόνυσου Ζαγρέα. Πίστευαν ότι με αυτόν τον τρόπο κατέρχονταν σε αυτούς η θεότητα και γέμιζε τις ψυχές τους. Στα Κρητικά μυστήρια, η προσφορά του Διόνυσου Ζαγρέα και η θυσία του Μινώταυρου, ήταν η θεία Δωρεά, η κάθοδος της πνευματικής δύναμης, του συμβολικού ταυρείου αίματος. Αυτό το έθιμο αφού πέρασε από διάφορα στάδια στα ελληνικά Μυστήρια των ιστορικών χρόνων αλλά και στα Μιθραϊκά των Περσών πέρασε και στα Χριστιανικά στους μετέπειτα αιώνες.
Ένα άλλο έθιμο των ημερών είναι τα πασχαλινά κόκκινα αυγά, τα οποία συμβολίζουν το αίμα του Ιησού Χριστού, όταν οι στρατιώτες Τον λόγχιζαν επάνω στο σταυρό. Σύμφωνα όμως με τον Κοραή τα κόκκινα αυγά, συμβολίζουν το αίμα των προβάτων με το οποίο οι Ιουδαίοι έβαψαν τις οικείες τους, για να αποφύγουν την «υπό εξολοθρευτικού Αγγέλου φθοράν». Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι και οι Γαλάτες πρόσφεραν βαμμένα αβγά για να γιορτάσουν την άνοιξη. Όπως αναφέρει ο Γ. Α. Μέγας, χρωματιστά κυρίως κόκκινα αυγά, μνημονεύονται ήδη από τον 5ο αι. στην Κίνα για γιορταστικούς σκοπούς και στην Αίγυπτο από τον 10ο αι. Ενώ τον 17ο αι. τα βρίσκουμε στους Χριστιανούς και τους Μωαμεθανούς, όπως στη Μεσοποταμία και τη Συρία, έπειτα στην Περσία και τη Χερσόνησο του Αίμου. Μερικοί υποθέτουν ότι τα κόκκινα αυγά του Πάσχα διαδόθηκαν, σε όλη την Ευρώπη και την Ασία και συνδέθηκαν με τα τοπικά έθιμα των λαών.
Το τσούγκρισμα των πασχαλινών αυγών, συμβολίζει την Ανάσταση του Χριστού, καθώς το αυγό συμβολίζει τη ζωή και τη δημιουργία που κλείνει μέσα του ζωή. Όταν το κέλυφος του αυγού σπάσει με το τσούγκρισμα, γεννιέται μια ζωή, έτσι παρομοιάζει το σπάσιμο του τάφου του Χριστού και την Ανάστασή Του. Το αυγό βέβαια σε όλες σχεδόν τις αρχαίες κοσμογονίες σήμαινε την γέννηση του σύμπαντος και της ζωής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το σύμβολο των ορφικών Μυστηρίων που ήταν ένα φίδι τυλιγμένο γύρω από ένα αυγό, που συμβόλιζε τον κόσμο που περιβάλλεται από το Δημιουργικό πνεύμα. Στο επίπεδο της μύησης και της φιλοσοφίας, αντιπροσώπευε τον νεόφυτο που την στιγμή της μύησής του έσπαγε το κέλυφος του αβγού και ένας καινούργιος πνευματικός άνθρωπος γεννιόταν.
Το τσουρέκι, η γνωστή μας λαμπροκουλούρα ζυμώνεται για το καλό. Οι αγρότες παραχώνουν κομμάτια τσουρεκιού και τσόφλια αυγών στα χωράφια τους για να ευλογηθεί η σοδειά τους. Οι νοικοκυρές στη Σίφνο ετοιμάζουν τα παραδοσιακά «πουλιά» και πασχαλινές κουλούρες σε διάφορα σχήματα ζώων και πουλιών, στολισμένα με κόκκινα αβγά. Τα πιο γνωστά είναι φυσικά η πλεξούδα, με ή χωρίς κόκκινο αβγό. Οι πλεξούδες και οι κόμποι προέρχονται από τους ειδωλολατρικούς χρόνους ως σύμβολα για την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων. Ζύμωναν με μυρωδικά τις κουλούρες της Λαμπρής και τις στόλιζαν με λουρίδες από ζυμάρι και ξηρούς καρπούς. Παρόμοιες κουλούρες έφτιαχναν και στα βυζαντινά χρόνια, τις «κολλυρίδες», που ήταν ειδικά ψωμιά για το Πάσχα σε διάφορα σχήματα με ένα κόκκινο αυγό στο κέντρο τους.
Τα σοκολατένια πασχαλινά κουνελάκια, αποτελούν ίσως τη μεγαλύτερη χαρά των παιδιών, στην εορτή του Πάσχα. Αρχικά, το πασχαλινό κουνελάκι ήταν λαγός. Για τους Σάξονες ο λαγός ήταν το έμβλημα της θεάς Eastre, την οποία τιμούσαν την άνοιξη. Από αυτήν άλλωστε προέρχεται η λέξη Easter, που σημαίνει Πάσχα στα αγγλικά. Για τους Κέλτες και τους Σκανδιναβούς ο λαγός αποτελούσε επίσης το σύμβολο της θεάς της μητρότητας και της ανοιξιάτικης γονιμότητας. Το παραδοσιακό κουνελάκι που φέρνει αβγά στα παιδιά είναι γερμανικής προελεύσεως.
Μια σειρά από ιστορικά γεγονότα, πνευματικές εμπειρίες, έθιμα και κυρίως το «πάντρεμα» διαφορετικών πολιτισμών, αναβιώνουν και κυριαρχούν τις άγιες αυτές ημέρες. Ο συμβολισμός τους έχει ως σκοπό, την απόδοση του θείου δράματος, αλλά και τη λυτρωτική κατάληξη με την Ανάσταση του Θεανθρώπου. Η Σταύρωση και η Ανάσταση του Χριστού αποτελεί τη μετάβαση του ανθρώπου από το Θάνατο στη Ζωή. Ο Χριστός «ανέστη εκ νεκρών» και καταπάτησε τον Θάνατο. Με την Ανάστασή Του θα αναστήσει όλο το γένος από κάθε είδους μορφής σκλαβιάς καθοδηγώντας το σε Αναγέννηση. Θα φέρει τέτοια πνευματική διέγερση με τα πάθη του, που θα οδηγήσει την ανθρωπότητα σε μια νέα συνειδησιακή διεύρυνση. Αντιλαμβανόμαστε το λόγο της ύπαρξής μας και τις δικές μας ευθύνες προς τη Ζωή, ως σύνολο. Η αναγκαιότητα της δικής μας ανάστασης ωθεί σε μια διεύρυνση της συνείδησης, διεύρυνση και επίγνωση της ευθύνης που έχουμε για την πνευματική ανάσταση της ανθρωπότητας και του πλανήτη.
Ε. O. James, Christian Myth and Ritual (Johm Murray, 1933)
F. L. Cross, ed, Oxfond Dictionary of the Cristian Church (Oxfond Univ. Press 1958)
E. O. James, Seasonal Feastes and Festivals (Thames and Hudson, 1961)
F. X. Weiser, The Easter Book (Staples, 1955)
Φιλοσοφικό καφενείο Ξάνθη Φιλοσοφείν «Η ανάσταση του Λαζάρου»
Τ.Α., Ι.Φ.
