Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΜΥΣΤΙΚΩΝ

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΜΥΣΤΙΚΩΝ

Σ. Α. Παϊπέτης

1. Εισαγωγή

Ακριβολογώντας γλώσσα των μυστικών δεν υπάρχει. Μυστικούς ονομάζουμε τις προσωπικότητες εκείνες των διαφόρων θρησκειών ή εσωτερικών σχολών, οι οποίες ισχυρίζονται ότι βίωσαν τη λεγόμενη «μυστική εμπειρία», την οποία θεωρούν ως συνένωση με το θείο. Η εμπειρία αυτή είναι ισχυρότατα υποκειμενική και περιέχει στοιχεία που δεν είναι δυνατό να περιγραφούν στη συνήθη γλώσσα, στην οποία τα στοιχεία αυτά δεν υπάρχουν. Οι ίδιοι οι μυστικοί όλων των εποχών αποκαλούν την εμπειρία «άφατη», «άρρητη», «μη εκφράσιμη», «μη περιγράψιμη με λέξεις», «πέρα από κάθε δυνατότητα έκφρασης» κλπ. Για το λόγο αυτό τα μέλη πολλών αντίστοιχων σχολών, όπως π.χ. της Πυθαγόρειας αδελφότητας, είχαν την υποχρέωση να τηρούν σιγή πάνω στα όσα βίωσαν. Για παράδειγμα, ο Ιησούς τήρησε σιγή, όταν ρωτήθηκε από τον Πόντιο Πιλάτο για τη φύση της αλήθειας, ενώ ο Λάο-Τσε γράφει: «Η πραγματικότητα του άμορφου, η μη πραγματικότητα αυτού που έχει μορφή είναι γνωστή σε όλους. Όσοι βρίσκονται στο δρόμο προς τη φώτιση, δεν νοιάζονται για τούτα, όμως ο πολύς κόσμος τα συζητάει έντονα. Η φώτιση υπονοεί μη-συζήτηση, η συζήτηση υπονοεί μη-φώτιση. Ο εκδηλωμένος Ταό δεν έχει αντικειμενική αξία, επομένως η σιγή είναι προτιμότερη από το επιχείρημα. Δεν μπορεί να μεταφραστεί σε προφορικό λόγο, κι έτσι είναι καλύτερα να μη λέμε τίποτε απολύτως. Τούτο ονομάζεται η μεγάλη φώτιση.» Επίσης ο Soothill¹ αναφέρει,

ότι ο Βούδας τήρησε γαλήνια σιγή όταν ρωτήθηκε για τη φύση της πραγματικότητας και του νιρβάνα. Τέλος ο Πλωτίνος² αναφέρει: ‘Αν κάποιος απαιτούσε από τη φύση να του πει γιατί γεννάει ασταμάτητα, θα

του απαντούσε, αν ήθελε να ακούσει και να μιλήσει: Δεν θα έπρεπε να κάνεις ερωτήσεις, αλλά να κατανοήσεις ότι πρέπει να σιωπάς, όπως κάνω κι εγώ, που δεν έχω τη συνήθεια να μιλάω. ’

Παρά ταύτα όμως δεν είναι λίγες οι περιγραφές μυστικών για την εμπειρία ή τις εμπειρίες που βίωσαν: Πριν από όλους υπάρχουν οι ιδρυτές και διδάσκαλοι των διαφόρων θρησκειών, οι οποίοι έπρεπε να μεταφέρουν στον κοινό άνθρωπο τις διδασκαλίες τους με τις θελήσεις του θείου, τις εξ αποκαλύψεως αλήθειες, που αποτελούν και τα θέσφατα δόγματα της θρησκείας τους. Και επειδή δεν υπάρχει άλλος τρόπος από το να χρησιμοποιήσουν την ανθρώπινη γλώσσα, η γλώσσα αυτή αναπτύχθηκε τελικά σε ένα συμβολικό όργανο, με όλα τα απαραίτητα σχήματα λόγου, τις αλληγορίες, τους μύθους, τις παραβολές, τα επικά ποιήματα, τις, παρομοιώσεις, τις αναλογίες, τις υπερβολές, τους παραλληλισμούς κ.ά. να παίζουν τον πρώτο λόγο στην επικοινωνία με τον κοινό άνθρωπο. Μέσα στο πνεύμα αυτό οι μυστικοί των διαφόρων θρησκειών και εποχών άφησαν πλήθος γραπτές μαρτυρίες για τις εμπειρίες τους.

Το πρόβλημα πάντως που ανακύπτει δεν είναι η γλώσσα αυτή καθεαυτή, αλλά η διερεύνηση της φύσης και της υπόστασης και σε τελευταία ανάλυση της γνησιότητας της μυστικής εμπειρίας και για το σκοπό αυτό μόνο η γλώσσα μπορεί να δώσει κάποιες ουσιαστικές δυνατότητες.

Συγκεκριμένα, παίρνοντας τις περιγραφές μυστικών, που ανήκουν σε τελείως διαφορετικές θρησκείες και εποχές, είναι δυνατό να αναζητηθεί ο κοινός πυρήνας και κατά συνέπεια οι κοινές ιδιότητες των εκάστοτε εμπειριών και συνεπώς να εξασφαλισθεί κατά κάποιο τρόπο, ότι όλοι αναφέρονται στο ίδιο πράγμα, όταν περιγράφουν τις μυστικές τους εμπειρίες.

Είναι φανερό πως η μέθοδος αυτή, αν και έχει στοιχεία επιστημονικότητας, δεν μπορεί να οδηγήσει σε αδιαμφισβήτητα αποτελέσματα, καθώς η υποκειμενικότητα της εμπειρίας, όπως αναφέρθηκε, δεν το επιτρέπει. Χαρακτηριστικά αναφέρεται πως ο Μωάμεθ είπε κάποτε ότι όποιος εκθέτει τις απόψεις του για τη μυστική εμπειρία χωρίς να την έχει βιώσει, μοιάζει με γάιδαρο φορτωμένο με σοφά βιβλία: Οι γνώσεις που μεταφέρει αποτελούν ένα πολύτιμο φορτίο, ο ίδιος όμως δεν έχει την παραμικρή πρόσβαση στη σοφία τους. Αντίθετα, αν κάποιος έχει περάσει από την ίδια εμπειρία, δεν χρειάζεται παρά μια αδιόρατη νύξη για να κατανοήσει πλήρως όσα θέλει ο άλλος να του ανακοινώσει.

2. Τι είναι μυστικισμός

Ο μυστικισμός είναι μια άμεση ευθεία, διαισθητική γνώση του θείου ή της έσχατης πραγματικότητας, που βιώνεται μέσω της προσωπικής θρησκευτικής εμπειρίας. Τόσο στη μορφή όσο και στην ένταση της μυστικής εμπειρίας παρατηρούνται ευρύτατες διαφοροποιήσεις. Όμως η αυθεντικότητα μιας τέτοιας εμπειρίας, δεν εξαρτάται από τη μορφή, αλλά αποκλειστικά από την ποιότητα της ζωής που ακολουθεί την εμπειρία. Η μυστική ζωή χαρακτηρίζεται από ενισχυμένη ζωτικότητα, παραγωγικότητα, γαλήνη και χαρά, καθώς οι εσώτερες και οι εξωτερικές όψεις εναρμονίζονται στην ένωση με το θείο. Σε μια προσπάθεια να ερμηνευθούν τα φαινόμενα του μυστικισμού, που περιλαμβάνουν και εκδηλώσεις σε κάποιες φαινομενικά κοσμικές, αθεϊστικές δοξασίες, έχουν κατά καιρούς αναπτυχθεί πολλές και περίπλοκες φιλοσοφικές θεωρίες.

Ινδουιστικός μυστικισμός

Ο Ινδουισμός έχει ίσως την παλιότερη παράδοση στο μυστικισμό. Στην Ινδουιστική φιλοσοφία και ιδιαίτερα στο μεταφυσικό σύστημα το γνωστό ως Vedanta³, ο Εαυτός ή atman (ψυχή) στον άνθρωπο ταυτίζεται με

τον Υπέρτατο Εαυτό ή Βράχμα (Brahman) του σύμπαντος. Η χωριστή υπόσταση και προσωπικότητα των πλασμάτων και των γεγονότων θεωρούνται ότι αποτελούν ψευδαίσθηση (στα σανσκριτικά maya), ή συμβατική σκέψη και αίσθηση. Η ψευδαίσθηση αυτή μπορεί να διαλυθεί μέσα από τη συνειδητοποίηση της ουσιαστικής ενότητας του atman kol του Βράχμα. Όταν ο μυούμενος θα έχει ξεπεράσει την άναρχη άγνοια (στα σανσκριτικά avidya) από την οποία εξαρτάται η φαινόμενη χωριστή υπόσταση υποκειμένου και αντικειμένου, του εαυτού και μη-εαυτού, κατορθώνεται μια μυστική κατάσταση απελευθέρωσης (moksha). Η Ινδουιστική φιλοσοφία του Γιόγκα (Yoga) ενσωματώνει ίσως την πληρέστερη και αυστηρότερη επιστήμη που σχεδιάστηκε ποτέ για την υπέρβαση της αίσθησης της προσωπικής ταυτότητας και το ξεκαθάρισμα του δρόμου προς τη βίωση της συνένωσης με το Θείο Εαυτό. Ο μυστικισμός υπήρξε παραδοσιακά η περιοχή των αγίων (sadhu), οι οποίοι ενίοτε φθάνουν σε ακραίες καταστάσεις ασκητισμού κατά την άσκηση της λατρείας τους, π.χ. στέκοντας για χρόνια στο ένα πόδι ή αποφεύγοντας το ντύσιμο. Τέτοιες επιδόσεις θεωρούνται ως απαραίτητο συνεπακόλουθο του πνευματικού αγώνα για την επίτευξη της μυστικής απελευθέρωσης.

Βουδιστικός μυστικισμός

Ο Βουδισμός γεννήθηκε μέσα από τις παραδόσεις του Ινδουισμού, χτίστηκε πάνω στις αρχές του και διαιωνίζει τη μυστική βάση του. Ο ιστορικός Βούδας ασκούσε ο ίδιος τη Γιόγκα για χρόνια, πριν την εγκαταλείψει για ένα ηπιότερο βασίλειο κι έτσι ο Βουδισμός μπορεί να θεωρηθεί ως ένα μεταρρυθμιστικό κίνημα, αντίθετο στις πιο σκληρές υπερβολές του παραδοσιακού ινδουιστικού μυστικισμού. Ο Βουδισμός μπορεί να χαρακτηριστεί προσφυώς ως καθαρά μυστική θρησκεία, επειδή μοναδικός της σκοπός είναι να δώσει τη δυνατότητα στους οπαδούς της να επιτύχουν τη μυστική υπέρβαση στην κατάσταση του νιρβάνα, είτε στην παρούσα ενσάρκωσή τους είτε σε μια μελλοντική. Ο Βουδισμός δεν έχει κοσμικό κλήρο με τη χριστιανική έννοια, παρά μόνο μοναχούς και μοναχές, που αγωνίζονται να επιτύχουν τη φώτιση μέσα από την πνευματική άσκηση και το σωστό τρόπο ζωής, απορρίπτοντας έτσι το βάρος του κάρμα, του τους κρατά στον κόσμο της αιώνιας μετενσάρκωσης.

Αν και ο Βουδισμός είναι κύρια μυστικιστικός στην ουσία του, κάποιοι κλάδοι του είναι περισσότερο από άλλους. Η κατάσταση αυτή προήλθε κατά ένα μέρος από την παραδοσιακή βουδιστική έμφαση πάνω στη μεταβίβαση του δόγματος στις πολύτομες σούτρες (sutras) και πάνω σε μια περίτεχνη μεταφυσική, ενώ η μυστική εμπειρία συχνά προκαλεί την αίσθηση ότι υπερβαίνει τη γλώσσα και τις ορθολογικές διακρίσεις. Η σχολή Ζεν του Βουδισμού, που πρωτοεμφανίστηκε στην Κίνα κατά τον 6° αιώνα μ.Χ., κατά ένα μέρος ως συνέπεια της αλληλογονιμοποίησης με τον Ταοϊσμό (Taoism), και αργότερα εξαπλώθηκε στην Ιαπωνία και σε άλλες χώρες, επικεντρώνεται στην άμεση συνειδητοποίηση της κενότητας των πραγμάτων μέσα από την κατεδάφιση των εννοιολογικών δομών. Έτσι η διδασκαλία του Ζεν συχνά χρησιμοποιεί φαινομενικά ακατανόητους γρίφους (τα koan) ή ακόμη και κτυπήματα με σκοπό να σπάσει το καλούπι του νου του διδασκομένου και να τον ελευθερώσει για το νιρβάνα στην παρούσα ζωή. Ο εσωτερικός Βουδισμός, ειδικά η βουδιστική Τάντρα, ανέπτυξε επίσης μια μυστική διδασκαλία, στην οποία οι διδάσκαλοι καθοδηγούν τους μαθητές στη φώτιση μέσα από αυστηρές φυσικές και διανοητικές ασκήσεις, τη δημιουργία και το βαθύ διαλογισμό πάνω σε μυστικά σχέδια ή μάνταλες⁴ και την ανακοίνωση μυστικών αληθειών μέσα από

χειρονομίες και στάσεις του σώματος, γνωστές ως μούντρας (mudras).

Κινεζικός μυστικισμός

Στην Κίνα ο Κομφουκιανισμός, ο οποίος κυριάρχησε στην κινεζική ζωή σχεδόν από την αρχή του μέχρι τον 20ό αιώνα, είναι φορμαλιστικός και αντιμυστικιστικός, αλλά ο Ταοϊσμός, όπως παρουσιάζεται από τον παραδοσιακό του ιδρυτή, τον Κινέζο φιλόσοφο Λάο-Τσε (Laozi), έχει μια ισχυρή μυστική έμφαση. Ο Ταοϊσμός έδωσε έμφαση στη σχετικότητα και την πλάνη των ορθολογικών διακρίσεων, που αναπτύσσονται μέσω της σκέψης και της γλώσσα, με σκοπό την κατανόηση και τον έλεγχο του κόσμου, και προέτρεψε την αφαίρεσή τους, ώστε να επαναφερθεί ο νους στην αδιαφοροποίητη ενότητα με το σύμπαν, μια κατάσταση που ονομάζεται «άκοπος λίθος». Ο Ταοϊστής μαθητής πετυχαίνει έτσι τη μυστική αρμονία με την οδό των πραγμάτων, κατέχοντας μια καρδιά σαν καθρέπτη, που αντανακλά αυθόρμητα την παγκόσμια τάξη. Ο Ταοϊστής σοφός Zhuangzi (3^ος αι. π.Χ.) στις εκστατικές του γραφές σύγκρινε μια τέτοια κατάσταση προς εκείνη ενός κολυμβητή που μπορούσε να κατευθύνει χειμάρρους όπως ένα ψάρι ή ενός επιδέξιου μάγειρου ικανού να κόψει σε κύβους ένα βόδι με μεγάλη ευχέρεια. Έτσι ο Ταοϊσμός (Taoism) ίδρυσε οργανωμένα μοναστήρια και μια παράδοση γνήσιου μυστικού διαλογισμού σε βάθος, αλλά σε επαφή με την πρώιμη κινεζική χημική επιστήμη, που είναι επίσης γεμάτη από ψευδομυστικούς αλχημιστές, που αναζητούσαν ελιξίρια αθανασίας μάλλον παρά την ένωση με τον Άπειρο.

Δείγμα Μάνταλας: Ο Hevajra, "[η συλλαβή]”, «Αυτός» που είναι φωτεινός ή σαν διαμάντι" αγκαλιάζει τη σύντροφό του Nairatma, "αυτήν που είναι χωρίς εγώ." Ο Hevajra εμφανίζεται με τη μορφή του με τα οκτώ πρόσωπα, τρία σε κάθε πλευρά του κύριου προσώπου του, ενώ το όγδοο βρίσκεται πάνω στα άλλα και περιβάλλεται από φλόγες. Ο Κύριος έχει τέσσερα πόδια: ένα ζευγάρι παίρνει μια ισχυρότατη στάση, την alidha, το άλλο παίρνει μια χορευτική στάση, την ardhaparyanka. Οι δέκα έξι του βραχίονες, ζυγισμένοι με τη χάρη ενός χορευτή, σχηματίζουν μιαν άλω (φωτοστέφανο) γύρω από το θώρακά του. Η ειδική αυτή εκδήλωση του Hevajra είναι γνωστή ως Hevajra Kapaladhara, "Ο Hevajra που κρατά την kapala (κορυφή κρανίου)." Πράγματι κάθε χέρι του κρατά κι από μια κορυφή κρανίου, αυτές στα δεξιά του περιέχουν ζώα: ελέφαντα, άλογο, γάιδαρο, βώδι, καμήλα, άνθρωπο sarabha (λιοντάρι ή μυθολογικό ζώο) και γάτα. Τα αριστερά του χέρια λικνίζουν θεότητες μέσα στα κρανία: Την Prthvi, τη γη, την Varuna, το νερό; τον Vayu, τον αέρα, την Tejas, τη φωτιά (ή το πάθος), τη Chandra, τη Σελήνη, τον Aditya ή Arka, τον Ήλιο, το Υαmα ή Antaka, το θάνατο και τον Dhanada, τον πλούτο. Γιρλάντες από κρανία και κoμμένα χέρια στολίζουν το γυμνό Hevajra, καθώς τραμπαλίζεται πάνω στα τέσσερα Mara, τα εμπόδια προς τη Φώτιση.

Οκτώ μικροί γιόγκι χορεύουν πάνω σε ανοικτά πέταλα λωτού, χαράσσοντας τον πρώτο κύκλο της Μάνταλας του Hevajra. Μέσα στη Μάνταλα-παλάτι υπάρχουν ακόμη οκτώ μυητικά αγγεία. Στις τέσσερις γωνιές πέρα από τα οκτώ κρεματόρια υπάρχουν εικόνες του Hevajra καί της Nairatma. Στις καταγραφές της κορυφής και του κάτω μέρους του πίνακα εμφανίζονται άλλες θεότητες, ενώ στην κάτω αριςτερή γωνία είναι καθισμένος ένας μοναχός μπροστά σε τελετουργικά αντικείμενα.

Αρχαιοελληνικός μυστικισμός

Οι φιλοσοφικές ιδέες των αρχαίων Ελλήνων ήταν κυρίαρχα φυσιοκρατικές και ορθολογιστικές, όμως ένα στοιχείο μυστικισμού βρήκε την έκφρασή του στον Ορφισμό⁵, τα Ελευσίνια Μυστήρια καί άλλες λατρείες. Ένα μεταγενέστερο ελληνικό κίνημα, ο Νεοπλατωνισμός⁶, βασίστηκε στη φιλοσοφία του Πλάτωνα και

δείχνει επίσης την επίδραση των μυστικών θρησκειών. Ο Πλωτίνος ήταν ίσως ο πλέον προικισμένος εκπρόσωπος και η σκέψη του άσκησε μεγάλη επίδραση στον πρώιμο Χριστιανισμό. Ένδειξη μυστικισμού της προχριστιανικής περιόδου βρίσκεται στις γραφές του Ιουδαίου φιλοσόφου των ελληνιστικών χρόνων Φίλωνα του Ιουδαίου.

Ισλαμικός μυστικισμός

Ο Ισλαμικός Σουφισμός (Sufism) αγκαλιάζει μια μορφή θεϊστικού μυστικισμού που μοιάζει πολύ με την Vedanta. Ο Σουφισμός ήταν μια σχετικά πρώιμη εξέλιξη στην ισλαμική ιστορία, που εστιάζει πάνω στην προσωπική ένωση με τον Αλλάχ. Μέσα από μεθόδους άσκησης και βαθέος διαλογισμού, οι Σούφι μυστικοί αναζητούν τη απευθείας ένωση με το θεό που πετυχαίνεται μέσα από τη Θεία Χάρη. Η εκστατική γλώσσα της συνένωσης με το Θείο, με την οποία οι Σούφι περιγράφουν τις εμπειρίες τους, και τα θετικά πανθεϊστικά τους δόγματα, που αναπτύχθηκαν από κάποιους, οδήγησαν σε κατηγορίες για ετεροδοξία. Το 922 ο Sufi al-Hallaj, που κατηγορήθηκε ότι διακήρυξε την ένωσή του με το Θεό, εκτελέστηκε στη Βαγδάτη. Η συμφιλίωση ανάμεσα στο Σουφισμό και στο ορθόδοξο Ισλάμ αφέθηκε στον φιλόσοφο του 11^ου αι. al-Ghazali. Τα δόγματα του Σουφισμού βρήκαν τη πλέον αξιοσημείωτη έκφρασή τους στα συμβολικά έργα των Περσών ποιητών Mohammed Shams αd-Din, περισσότερου γνωστού ως Hafiz, και Jalal-ad-Din Muhammad Din ar-Rumi, και στις γραφές του Πέρση al-Ghazali.

Χριστιανικός μυστικισμός

Ο Απόστολος Παύλος ήταν ο πρώτος μεγάλος χριστιανός μυστικός. Τα κείμενα της Καινής Διαθήκης τα πιο γνωστά για τη βαθιά μυστική σημασία τους είναι οι Επιστολές του Αποστόλου Παύλου και το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο. Ο χριστιανικός μυστικισμός εν τούτοις ως σύστημα προέρχεται από το Νεοπλατωνισμό μέσα από τα κείμενα του Αιονυσίου του Αρεοπαγίτη ή Ψευδοδιονύσιου⁷. Ο σχολαστικός φιλόσοφος του

9ου αι. Ιωάννης Σκώτος Ωριγένης μετέφρασε τα έργα του Ψευδοδιονύσιου από τα ελληνικά στα λατινικά και εισήγαγε έτσι τη μυστική θεολογία του Ανατολικού Χριστιανισμού στη Δυτική Ευρώπη, όπου συνδυάστηκε με το μυστικισμό του πρώιμου Χριστιανού κληρικού και θεολόγου Αγίου Αυγουστίνου of Hippo.

Στο Μεσαίωνα ο μυστικισμός συχνά συγχέεται με το μοναχισμό. Μερικοί από τους πλέον περίφημους μυστικούς βρίσκονται ανάμεσα στους μοναχούς τόσο της Ανατολικής όσο και της Δυτικής Εκκλησίας, ιδιαίτερα οι Ησυχαστές του 14^ου αι. του Όρους Άθω στην πρώτη, και οι Άγιοι Βερνάρδος του Clairvaux, Φραγκίσκος της Ασίζης και Ιωάννης του Σταυρού στην τελευταία. Το γαλλικό μοναστήρι του Αγίου Βίκτωρα (St Victoire), κοντά στο Παρίσι, ήταν σπουδαίο κέντρο μυστικής σκέψης κατά το 12ο αι. Ο ανεγνωρισμένος μυστικός και σχολαστικός φιλόσοφος Άγιος Bonaventure ήταν μαθητής των μοναχών του Αγίου Βίκτωρα. Ο Άγιος Φραγκίσκος, ο οποίος έλκει το μυστικισμό του κατ’ ευθείαν από την Καινή Διαθήκη, χωρίς αναφορά στο Νεοπλατωνισμό, παραμένει κυρίαρχη μορφή στο σύγχρονο μυστικισμό. Μεταξύ των Ολλανδών μυστικών ήταν ο Jan van Ruysbroeck και ο Gerhard Groote, όπου ο δεύτερος ήταν θρησκευτικός μεταρρυθμιστής και ιδρυτής του μοναχικού τάγματος των «Αδελφών της Κοινής Ζωής.» Μεγάλη μορφή του 13° αι. ο Johannes Eckhart, αναφέρεται ως ο Διδάσκαλος Eckhart (Meister Eckhart) και θεωρείται ως ο μεγαλύτερος μυστικός της γερμανικής παράδοσης.

Άλλοι σπουδαίοι Γερμανοί μυστικοί είναι οι Johannes Tauler και Heinrich Suso, οπαδοί του Eckhart και μέλη μιας ομάδας ονομαζόμενης «Οι φίλοι του Θεού.» Μια από τις ομάδες αυτές έγραψε τη «Γερμανική Θεολογία», που επηρέασε τον Martin Luther. Εξέχουσες μετέπειτα μορφές περιλαμβάνουν τον Thomas a Kempis, που θεωρείται γενικά ως ο συγγραφέας της «Μίμησης του Χριστού» (The Imitation of Christ.) Στους Άγγλους μυστικούς των 14^ου και 15^ου αι. περιλαμβάνουν τους Margery Kempe, Richard Rolle, Walter Hilton, Juliana τον Norwich, και τον ανώνυμο συγγραφέα του «Νέφους της άγνοιας» (The Cloud of Unknowing), μιας μελέτης πάνω στη μυστική προσευχή με μεγάλη επίδραση.

Μερικοί από τους πλέον διακεκριμένους Χριστιανούς μυστικούς ήταν γυναίκες, συγκεκριμένα η Αγία Hildegard, η Αγία Αικατερίνη της Siena, και η Αγία Θηρεσία της Avila. Η Γαλλίδα μυστικός του 11^ου αι. Jeanne Marie Bouvier de la Motte Guyon εισήγαγε στη Γαλλία το μυστικό δόγμα του Ησυχασμού (quietism.)

Με το κυνήγι της πνευματικής ελευθερίας, συχνά σε βάρος των θεολογικών τύπων και της εκκλησιαστικής πειθαρχίας, ο μυστικισμός συνέβαλε ίσως στην αρχή της Μεταρρύθμισης, αν και ήλθε αναπόφευκτα σε σύγκρουση με τις προτεσταντικές, όπως είχε συμβεί και με τις ρωμαιοκαθολικές, θρησκευτικές αρχές. Η Αντι-Μεταρρύθμιση ενέπνευσε τις «Πνευματικές ασκήσεις» (,Spiritual Exercises) του Αγίου Ιγνάτιου του Loyola. Η “Πρακτική της παρουσίας του Θεού (The Practice of the Presence of God) υπό του Αδελφού Lawrence» ήταν ένα γαλλικό κλασικό έργο του 17ου αι. Οι πλέον αξιοσημείωτοι Γερμανοί Προτεστάντες της εποχής εκείνης ήσαν ο Jakob Boehme, συγγραφέας του Mysterium Magnum (Μέγα Μυστήριον), και Kaspar Schwenkfeld von Ossig. Ο μυστικισμός βρίσκει την έκφρασή του στη θεολογία πολλών προτεσταντικών κλάδων και αποτελεί εξέχον χαρακτηριστικό αιρέσεων, όπως οι Αναβαπτιστές και οl Κουάκεροι .

Στη Νέα Αγγλία, ο περίφημος βροβιανιστής⁸, Jonathan Edwards, παρουσίασε μια ισχυρή μυστικιστική

τάση, και οι θρησκευτικές αναβιώσεις που ξεκίνησαν στην εποχή του και απλώθηκαν σε ολόκληρη την επικράτεια των ΗΠΑ κατά τον 19° αι. πήραν πολλή από τη χαρακτηριστική τους δύναμη από την παραδοχή των μυστικών αρχών, που έδιναν μεγάλη έμφαση στα ανώτερα αισθήματα ως απευθείας διαίσθησης της θείας θέλησης. Ο μυστικισμός εμφανίστηκε και στην Αγγλία στα έργα των Νεοπλατωνιστών του Cambridge του 17^ου at., στα έργα του θρησκευόμενου συγγραφέα William Law, που έγραψε τη «Σοβαρή πρόσκληση σε μια ευσεβή και αγιασμένη ζωή» (A Serious Call to a Devout and Holy Life); και στην τέχνη και την ποίηση του William Blake⁹.

Σύγχρονος μυστικισμός

Στον 20° αιώνα αναβίωσε το ενδιαφέρον για το χριστιανικό και μη χριστιανικό μυστικισμό. Σημαντικοί πρώιμοι σχολιαστές ήταν ο Αυστριακός ρωμαιοκαθολικός βαρώνος Friedrich von Hiigel, η Βρετανίδα ποιήτρια και συγγραφέας Evelyn Underhill¹⁰, ο Αμερικανός Κουάκερος Rufus Jones, ο Αγγλικανός

ιεροκήρυκας William Inge και ο Γερμανός θεολόγος Rudolf Otto. Διακεκριμένος μη κληρικός σχολιαστής ήταν ο Αμερικανός ψυχολόγος και φιλόσοφος William James στο βιβλίο του «Οι ποικιλίες της θρησκευτικής εμπειρίας» (The Varieties of Religious Experience, 1902).

William Blake: Ο Αρχαίος των Ημερών (The Ancient of the Days)

Στις μη χριστιανικές παραδόσεις, κορυφαίος σχολιαστής του Βουδισμού ήταν ο Γιαπωνέζος Daisetzu Suzuki¹¹, στον Ινδουισμό ο Ινδός φιλόσοφος Savepalli Radhakrishnan και στο Ισλάμ ο Βρετανός

διανοούμενος R. A. Nicholson. Στο δεύτερο μισό του 20^ου αι. εμφανίστηκε αυξημένο ενδιαφέρον για το μυστικισμό της Ανατολής, ενδυναμωμένο από την απογοήτευση του ανθρώπου σε σχέση με τις υλιστικές αξίες που είχαν επικρατήσει, αλλά και από το ρεύμα των Θιβετιανών Βουδιστών που ξεχύθηκε στη Δύση μετά την κατάληψη του Θιβέτ από την Κίνα το 1950. Η μυστική ένταση του Ιουδαϊσμού, στην οποία δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στις γραφές των Καββαλιστών¹² του Μεσαίωνα και στο κίνημα του Hasidim¹⁵ του 18^ου

αι., αποκαλύφθηκε και πάλι από το σύγχρονο Αυστριακό φιλόσοφο και διανοούμενο Martin Buber. Αξιοσημείωτοι σύγχρονοι μυστικοί υπήρξαν η Γαλλίδα κοινωνική φιλόσοφος Simone Weil, ο Γάλλος ιερέας και φιλόσοφος Pierre Teilhard de Chardin, και ο Αμερικανός τραππιστής¹³ μοναχός Thomas Merton.

3. Μυστικισμός και θρησκεία

Η σχέση της θρησκείας προς το μυστικισμό (την «προσωπική θρησκεία που ανυψώνεται στην ύψιστη δύναμη») είναι αμφιλεγόμενη, ένα μίγμα σεβασμού και ανασφάλειας. Αν και ο μυστικισμός μπορεί να συνδεθεί με τη θρησκεία, αυτό δεν συμβαίνει απαραίτητα. Ο μυστικός αποτελεί τύπο ανθρώπου που τα θρησκευτικά εγκαθιδρύματα (δηλ. η εκκλησία) δεν παράγουν και δεν μπορούν να παραγάγουν και δεν ξέρει τι να κάνει αν και όταν κάποιος εμφανίζεται. Κατά το σχόλιο του William Ralph Inge, Άγγλου θεολόγου, «η οργανωμένη θρησκεία και ο μυστικισμός ποτέ δεν τα πήγαν καλά μαζί.» Ο μυστικισμός βρέθηκε στον πυρήνα του Ινδουισμού και του Βουδισμού, αλλ’ όμως δεν ήταν παρά ένα ασήμαντο νήμα και συχνά ένα ενοχλητικό στοιχείο στον Ιουδαϊσμό, το Χριστιανισμό και το Ισλάμ.Καθώς ο Niccolo Machiavelli¹⁴ σημείωνε για τους μοναχούς θρησκευτικούς ηγέτες του 13^ου αι. Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης

και Άγιο Δομήνικο, ότι «έσωσαν τη θρησκεία, αλλά κατέστρεψαν την εκκλησία».

Οι ιδρυτές της θρησκείας μπορεί να υπήρξαν πρωταρχικοί ή προχωρημένοι μυστικοί, όμως οι εσώτερες παρορμήσεις της εμπειρίας τους αποδείχθηκαν λιγότερο επιδεκτικές σε δόγματα, πεποιθήσεις και οργανωτικούς κανονισμούς, που είναι υποχρεωτικά προσανατολισμένοι προς τα έξω, προς την πλειονότητα. Υπάρχει θρησκεία εξουσίας και θρησκεία του πνεύματος. Προκύπτει έτσι ένα παράδοξο: αν η μειονότητα των μυστικών αντιμετωπίζει τη δυσπιστία ή την κακομεταχείριση, η θρησκευτική ζωή χάνει την ουσία της, ενώ από την άλλη μεριά αυτοί οι «περίεργοι άνθρωποι» δεν ταιριάζουν εύκολα μέσα στην κοινωνία, με τις απαιτήσεις μιας προδιαγεγραμμένης κοινότητας λιγότερο ευαίσθητων ατόμων, που αποζητούν την ασφάλεια και τη ρουτίνα στη θρησκεία. Αν και κάθε βαθιά θρησκευόμενο άτομο έχει οπωσδήποτε μια τάση μυστικισμού και κάθε μυστικός δεν μπορεί παρά να είναι, με τη βαθύτατη έννοια, θρησκευόμενο, ο διάλογος ανάμεσα σε μυστικούς και συμβατικούς οπαδούς της θρησκείας απείχε πολύ από του να είναι ευτυχής. Κι από τις δυο πλευρές υπάρχει μια συνεχής ανάγκη για επαναναγνώριση και επαναξιολόγηση, μια μεγαλύτερη ανοχή, μια ένωση της λατρείας του ελεύθερου ανθρώπου. Αν και δίνει αξία στη θρησκεία, ο μυστικισμός έχει επίσης την τάση να ξεφεύγει από τα δεσμά της οργανωμένης θρησκείας.

4. Φύση και σημασία της μυστικής εμπειρίας

Όπως αναφέρθηκε, σκοπός του μυστικισμού είναι η ένωση με το ιερό ή το θείο. Ο δρόμος προς την ένωση αυτή αναπτύσσεται συνήθως μέσα από τέσσερα στάδια: καθαρμός (από τις σωματικές επιθυμίες), εξαγνισμός (της θέλησης), φώτιση (του νου), και συνένωση (της θέλησης ή της ύπαρξης του ατόμου με το θείο). Αν «σκοπός της ύπαρξης του ανθρώπου είναι να είναι Άνθρωπος, δηλ. να επαναφέρει την αρμονία, η οποία υπήρχε αρχικά ανάμεσα στον ίδιο και την κατάσταση της θέωσης πριν επέλθει ο διαχωρισμός, που διατάραξε την ισορροπία»¹⁵, ο μυστικισμός θα είναι πάντοτε μέρος του δρόμου της επιστροφής στην πηγή

του όντος, ένας δρόμος που αντισταθμίζει της εμπειρία της αλλοτρίωσης. Ο μυστικισμός υπεστήριξε πάντα (όπως φαίνεται να πιστεύει και η παραψυχολογία) ότι υπέρτατη σημασία για την εύρεση ενός σημείου ισορροπίας μέσα σε ένα κόσμο φαινομένου χάους, είναι η ανακάλυψη ενός μη-φυσικού στοιχείου στην προσωπικότητα του ανθρώπου.

Η εμφανής αυταπάρνηση του μυστικισμού αποτελεί μέρος μιας φυσικής διεργασίας ή στρατηγικής που δεν απαρνείται πραγματικά το άτομο. Πέρα από την παρανοϊκή του διάταση, οι πλέον ώριμες μορφές του μυστικισμού ικανοποιούν τη διεκδίκησή του στον ορθολογισμό, την έκσταση και τη δικαιοσύνη.

Υπάρχει προφανώς κάτι μη νοητικό, άλογο, παράδοξο και μη προβλέψιμο στο μυστικό φαινόμενο, όμως δεν είναι, ως εκ τούτου, παράλογο ή αντιορθολογικό ή «θρησκεία χωρίς σκέψη». Μάλλον, σύμφωνα με τους μεγάλους μυστικούς του βουδιστικού Ζεν, αποτελεί την πιο σημαντική γνώση, μόνο που δεν μπορεί να εκφραστεί με λόγια. Αν υπάρχει κάποιο μυστήριο γύρω από τη μυστική εμπειρία, αυτός είναι κάτι που σχετίζεται με τη ζωή και τη συνείδηση. Ο μυστικισμός, μια μορφή ζωής σε βάθος, αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος, ένα σημείο όπου συναντώνται πολλά επίπεδα πραγματικότητας, είναι κάτι πολύ περισσότερο από μονοδιάστατος. Παρά την αλληλεπίδραση και την επικοινωνία ανάμεσα στα επίπεδα ("Ως τα άνω, ούτω και τα κάτω, ως τα κάτω ούτω και τα άνω”¹⁶) δεν πρέπει να εξισώνονται ή να συγχέονται.

Ταυτόχρονα πράξη (τεχνική) και γνώση (εσωτερική γνώση), ο μυστικισμός αποτελεί δρόμο ή επιστήμη.

4. Το γεγονός της μυστικής εμπειρίας

Στη βιβλιογραφία αναφέρονται κάθε είδους συνθήκες, κάτω από τις οποίες έφτασε να βιώσει τη μυστική εμπειρία ένα συγκεκριμένο άτομο. Π.χ. η αφηγούμενη από τις Γραφές μεταστροφή του Αποστόλου Παύλου από διώκτη των Χριστιανών σε μεγάλο ηγέτη τους είναι παράδειγμα γεγονότος, που συνέβη ξαφνικά, απροειδοποίητα και χωρίς τίποτα να προμηνύει ή να δημιουργεί υποψίες για αυτό. Αντίθετα ο δρόμος προς τη βίωση αυτή, που, όπως αναφέρθηκε ισοδυναμεί προς τη συνένωση με το θείο, επέρχεται γενικά μετά από χρόνια εξάσκησης στην αυταπάρνηση, την πενία, τις κακουχίες και τη συναίσθηση της αγάπης προς όλα τα πλάσματα του κόσμου, έμψυχα και άψυχα. Ακόμη η καύση ηρεμιστικών ουσιών (όπως λιβανωτού ή άλλων φυτικών ουσιών της Ανατολής) δείχνει να είναι υποβοηθητική, ενώ και η επίδραση των παραισθησιογόνων τύπου LSD έχει μελετηθεί ως προς τη σχέση των συμπτωμάτων που προκαλεί με τη γνήσια μυστική εμπειρία.

Οι τεχνικές του Διαλογισμού (Meditation)

Ο Διαλογισμός αποτελεί δραστηριότητα ατομικής λατρείας ή νοητική άσκηση, που αποτελείται από πολυάριθμες τεχνικές αυτοσυγκέντρωσης, και θεωρείται ότι οδηγεί σε ανώτερη πνευματική συνείδηση και σωματική γαλήνη. Οι σχετικές πρακτικές υπάρχουν από την αρχαιότητα σε ολόκληρο τον κόσμο με διάφορες μορφές. Μπορεί π.χ. να εξυπηρετούν καθαρά σκοπούς εφησυχασμού, όπως στην περίπτωση των απομονωμένων μυστικών, να θεωρείται ως πνευματικά ή σωματικά ότι επαναφέρει και εμπλουτίζει την καθημερινότητα, όπως στην περίπτωση πολυάριθμων θρησκευτικών ταγμάτων και την πλειοψηφία των κοσμικών οπαδών; ή μπορεί να χρησιμεύει ως ειδική, ισχυρή προετοιμασία για μια σωματικά ή πνευματικά έντονη δραστηριότητα, όπως π.χ. του πολεμιστή πριν τη μάχη ή του καλλιτέχνη πριν από την παράσταση. Πρόσφατες ιατρικές και ψυχολογικές μελέτες απέδειξαν ότι με τις τεχνικές αυτές οι εξασκημένοι οπαδοί μπορούν να ελέγχουν τους ρυθμούς της καρδιάς και της αναπνοής και να απαλύνουν μεταξύ άλλων σε διάφορο βαθμό τα συμπτώματα της ημικρανίας, της υπέρτασης και της αιμοφιλίας.

Ο Διαλογισμός διδάσκεται συστηματικά με τη μια ή την άλλη μορφή στις περισσότερες από τις μεγάλες θρησκείες του κόσμου. Η Ινδουιστική φιλοσοφική σχολή της Γιόγκα προδιαγράφει πολύ εξελιγμένες διεργασίες με σκοπό την εξάγνιση του σώματος, της διάνοιας και της ψυχής. Μια μορφή της πρακτικής Γιόγκα, η dhyana (σανσκρ. "συγκεντρωμένος διαλογισμός"), εξελίχθηκε, όπως αναφέρθηκε, σε ιδιαίτερη σχολή ανάμεσα στους Βουδιστές της Κίνας ως Ch'an και στη συνέχεια, στην Ιαπωνία ως Ζεν. Η χρήση της γλώσσας παίζει σημαντικό ρόλο σε πολλές θρησκείες, όπου η πνευματική κάθαρση μπορεί να αναζητηθεί μέσα από τη λεκτική ή νοητική εφάπαξ απαγγελία ή και τη συνεχή επανάληψη μιας προδιαγεγραμμένης συλλαβής, λέξης ή κειμένου, όπως τα ινδουιστικά και βουδιστικά μάντρα, τα ισλαμικά dhikr και οι χριστιανικές προσευχές προς τον Ιησού¹⁷ , που θεωρούνται ότι κατέχουν μυστική ή πνευματική δύναμη. Πολλά από τα στοιχεία αυτά δεν έχουν εμφανή λεκτική σημασία, καθώς δεν πρέπει να προκαλούν συνειρμούς που καταλύουν την αυτοσυγκέντρωση. Έτσι διαλογιζόμενος οδηγείται σε μια κατάσταση έκστασης, από την οποία περνάει σε επίπεδα ανώτερης πνευματικότητας. Το ισχυρότατο από τα μάντρα του Ινδουισμού είναι ιερή συλλαβή om, που στο Βουδισμό εκφράζεται ως om mani padme hum.

6. Περιγραφές της μυστικής εμπειρίας

Παραθέτουμε εδώ κάποια δείγματα περιγραφών από τα πάρα πολλά που υπάρχουν με την παρατήρηση πως δεν διαφέρουν πολύ μεταξύ τους:

(α) Δεν βλέπουν τα πάντα στη διαδικασία του «γίγνεσθαι» αλλά του «είναι» και βλέπουν τους εαυτούς τους στους όχλους. Κάθε ον περιέχει μέσα του ολόκληρο τον αισθητό κόσμο. Επομένως όλα είναι παντού'. Το καθένα είναι όλα και όλα είναι το καθένα. (Πλωτίνος).

(β) Ο ινδός μυστικός Sri Ramakrishna αναφερόμενος στη θεά Kali, τη Θεία Μητέρα: Η Θεία Μητέρα μου απεκάλυψε ότι ... ήταν αυτή που είχε γίνει το κάθε τι .... Ότι το κάθε τι ήταν γεμάτο συνείδηση. Η εικόνα ήταν συνείδηση, ο βωμός ήταν συνείδηση, οι γρίλιες της θύρας ήταν Συνείδηση. Βρήκα το κάθε τι στην αίθουσα να είναι βουτηγμένο μέσα στην ευτυχία, την ευτυχία του Θεού... Για το λόγο αυτό πρόσφερα σε μια γάτα την τροφή που προορίζονταν για τη Θεία Μητέρα. Συνέλαβα ξεκάθαρα πως όλα τούτα ήταν η Θεία Μητέρα - ακόμη και η γάτα.

To σανσκριτικό σύμβολο της λέξης ΟΜ: Η συλλαβή Om αποτελείται από τους τρεις ήχους a-u-m (στα σανσκρ. τα φωνήεντα a και u συναιρούνται σε ο), που αντιπροσωπεύουν πολλές σημαντικές τριάδες: τους τρεις κόσμους, γη, ατμόσφαιρα και ουρανό, τους τρεις κύριους θεούς του Ινδουισμού Βράχμα, Βισνού καί Σίβα καί τις τρεις ιερές γραφές την Rg, τη Yajur, και τη Sama Βέδα. Έτσι το Om συσσωματώνει μυστικά την ουσία ολόκληρου του Σύμπαντος.

(γ) Από τον R. Μ. Bucke: Είχα περάσει το βράδυ σε μια μεγάλη πόλη με δυο φίλους διαβάζοντας και συζητώντας ποίηση και φιλοσοφία Οδήγησα σε μεγάλη απόσταση μια διθέσια άμαξα μέχρι την κατοικία μου. Ο νους μου ήταν ήρεμος και γαλήνιος... Ξάφνου, χωρίς καμιά προειδοποίηση, βρέθηκα τυλιγμένος σε ένα νέφος με το χρώμα της φλόγας. Για μια στιγμή σκέφτηκα πως ήταν πυρκαγιά ... κάπου... σε εκείνη τη μεγάλη πόλη, όμως αμέσως μετά ήξερα πως η φωτιά ήταν μέσα μου. Ευθύς στη συνέχεια με κατέλαβε μια αίσθηση εξύψωσης, μιας πελώριας χαροποίησης που συνοδεύονταν ή ακολουθήθηκε αμέσως από μια φώτιση του νου, που είναι αδύνατο να περιγράφει. Ανάμεσα σε άλλα δεν έφτασα απλά να πιστεύω, αλλά είδα πως το σύμπαν δεν αποτελείται από νεκρή ύλη, αλλά αντίθετα είναι μια ζωντανή Παρουσία. Συνειδητοποίησα την αιώνια ζωή που υπάρχει μέσα μου... είδα ότι η κοσμική τάξη είναι τέτοια ώστε χωρίς καμιά αμφιβολία τα πάντα συνεργάζονται για το καλό του καθενός και όλων και ότι το θεμέλιο του κόσμου... είναι... η αγάπη... Το όραμα κράτησε για λίγα δευτερόλεπτα και έφυγε, όμως η θύμισή του και η αίσθηση της πραγματικότητας που άφησε, έχει παραμείνει σε όλη τη διάρκεια του ενός τέταρτου του αιώνα που πέρασε. Ήξερα πως όσα έδειξε το όραμα ήταν αληθινά.... Η πεποίθηση αυτή ποτέ δεν έσβησε.

(δ) Περιγραφή του J. A. Symonds, διανοούμενου του 19^ου αι., όπως αποδίδεται από τον Williams James στο «Varieties of Religious Experience»:

Ξαφνικά στην εκκλησία ή σε παρέα ή καθώς διάβαζα... ένιωθα τη διάθεση να προσεγγίζει. Χωρίς αντίσταση κατελάμβανε το νου και τη θέλησή μου, διαρκούσε φαινομενικά για μια αιωνιότητα και εξαφανίζονταν μέσα σε μια σειρά από γρήγορα αισθήματα, που έμοιαζαν με ξύπνημα από μια αναισθητική επίδραση. Ένας λόγος που το είδος αυτό της έκστασης δεν μου άρεσε, ήταν ότι δεν μπορούσα να το περιγράψω στον εαυτό μου. Ακόμη και τώρα ούτε καν να βρω λέξεις δεν μπορώ, ώστε να την κάνω κατανοητή. Αποτελείτο από μια βαθμιαία αλλά ταχύτατα εξελισσόμενη απαλοιφή του χρόνου, της αίσθησης και των ποικίλων παραγόντων της εμπειρίας, που φαίνονται να είναι οι πρέποντες για ότι μας ευχαριστεί να ονομάζουμε εαυτό μας. Κατ ’ αναλογία, καθώς οι συνθήκες αυτές της τρέχουσας συνείδησης απομακρυνόντουσαν, κέρδιζε ένταση η αίσθηση μιας υποκείμενης ή ουσιαστικής συνείδησης. Στο τέλος δεν απέμενε τίποτε παρά ένας αγνός, απόλυτος, αφηρημένος Εαυτός. Το σύμπαν έγινε χωρίς μορφή και χωρίς περιεχόμενα. Αλλά ο Εαυτός παρέμενε, τρομακτικός μέσα στην ζωηρή του επιμονή… Η επιστροφή στις συνηθισμένες συνθήκες συνειδητής ύπαρξης άρχιζε με πρώτη την επαναφορά της δύναμης της αφής και μετά με τη βαθμιαία αν και γρήγορη εισροή γνώριμων εντυπώσεων και καθημερινών ενδιαφερόντων... Αν και ο γρίφος για το τι σημαίνει ζωή παρέμενε άλυτος, ένιωθα ευγνωμοσύνη για την επιστροφή από την άβυσσο.... Η έκσταση αυτή επανέρχονταν με συχνότητα που λιγόστευε μέχρι που έφτασα στα είκοσι οκτώ μου.... Συχνά διερωτήθηκα, καθώς ξυπνούσα από αυτήν την άμορφη κατάσταση του απογυμνωμένου συνειδητού όντος: Ποια να ήταν η μη-πραγματικότητα - η έκσταση του φλογερού, κενού, αμφιβάλλοντος, σκεπτικιστή Εαυτού.... ή τούτα τα φαινόμενα που με περιέβαλλαν.

(ε) Ο μέγας μυστικός του Ισλάμ Al Ghazzali, που θεωρείται ισοδύναμος με τον Ιερό Αυγουστίνο της Χριστιανοσύνης, έγραψε: Όταν ο μυστικός εισέρχεται στην αγνή και απόλυτη εναδικότητα με τον Ένα και Μόνο, οι θνητοί χάνουν το σκοπό της ανέλιξής τους. Διότι δεν υπάρχει ανέλιξη πέρα από το σημείο αυτό, καθώς η ανέλιξη υπονοεί πολλαπλότητα εννοώντας.... ανέλιξη από κάπου προς κάπου αλλού, όταν όμως η πολλαπλότητα έχει απαλειφθεί, η Ενότητα εγκαθιδρύεται και η συσχέτιση παύει¹⁸.

(στ) Τέλος έξοχα είναι τα κείμενα του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, το περιεχόμενο των οποίων συνοψίζεται κατά κάποιο τρόπο στην περίφημη «Προσευχή των Πλασμάτων» (II Cantico delle Creature):

Ύψιστε, παντοδύναμε, πανάγαθε Πατέρα,

δική Σου η δόξα, η τιμή, ο αίνος κι η ευλογία,

μόνο σε Σένα, Ύψιστε, τα μέγιστα ταιριάζουν,

κι άνθρωπος άξιος να Σε δει στον κόσμο δεν υπάρχει.

Δόξα σε Σένα, Κύριε, μ' όλα τα πλάσματά Σου,

μα πιο πολύ τον ήλιο Σου, τον αδερφό κι αφέντη,

που στη δική Σου προσταγή θέρμη και φως μας δίνει

κι είν' όμορφος κι ολόλαμπρος κι είν' αρχοντιά γεμάτος

και το δικό Σου, Ύψιστε, φέρνει το μεγαλείο.

Δόξα σε Σένα, Κύριε, για τ’ άστρα, το φεγγάρι,

τ’ αδέρφια μας που λάμπουνε γραμμένα στα ουράνια

κι είν' όμορφα κι ατίμητα, πάναγνα και καθάρια.

Δόξα σε Σένα, Κύριε, για τ' απαλό τ' αγέρι,

τ' αδέρφι μας το ευγενικό με τη γαλήνια χάρη,

που στα παιδιά Σου τ' οδηγείς, ζωή να τους χαρίζει.

Δόξα σε Σένα, Κύριε, για το νερό τ' αδέρφι, που είν' αγνό και ταπεινό και χρήσιμο κι αξίζει.

Δόξα σε Σένα, Κύριε, για τη φωτιά αδερφή μας,

που Συ τη στέλνεις τη νυχτιά με φως για να γεμίσει

κι είν' όμορφη κι ολόχαρη, γερή και ρωμαλέα.

Δόξα σε Σένα, Κύριε, για τη γη, τη μάνα κι αδερφή μας,

που κυβερνάει πάνσοφα και στήριγμα μας δίνει

και που λουλούδια ολόχρωμα, χόρτα, καρπούς γεννάει.

Δόξα σε Σένα, Κύριε, γι' αυτούς που συχωρνάνε

και στ' όνομά Σου συφορές κι αρρώστιες υπομένουν.

Μακάριοι όσ’ υπομένουνε μ' αγάπη και γαλήνη,

γιατί από Σένα, Ύψιστε, θε να στεφανωθούνε.

Δόξα σε Σένα. Κύριε, για το θνητό μας σώμα,

το θάνατο τον αδερφό π' όλους μας περιμένει,

αλλοί σ' όποιον στην άβυσσο της αμαρτίας πεθαίνει,

μακάριος όποιος τις βουλές τις άγιες Σου ακλουθάει,

τούτον, ο θάνατος σα 'ρθεί, δεν ημπορεί να βλάψει.

Τον Κύριό μου ψάλλετε, δοξάστε κι ευλογείστε

κι υπηρετείστε Τον πιστά, όλο ταπεινωσύνη.

(Μετάφραση από τα ιταλικά: Σ. Α. Παϊπέτης)

Εσώστροφος μυστικισμός

Στην εσώστροφη μυστική εμπειρία κάθε πολλαπλότητα και διάκριση καταλύεται, ακόμη και μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, οπότε το άτομο γίνεται ένα με το Ένα, τον Παγκόσμιο Εαυτό, το Απόλυτο ή το Θεό. Η κατάσταση αυτή έχει παρομοιαστεί σαν τον κόκκο αλατιού που διαλύεται μέσα στον ωκεανό. Ο Πλωτίνος περιγράφει την εμπειρία με τα εξής λόγια:

Ρωτάτε πώς μπορούμε να γνωρίσουμε τον Άπειρο; Απαντώ, όχι με τη λογική. Δουλειά της λογικής είναι να διακρίνει και να ορίζει. Επομένως ο Άπειρος δεν μπορεί να συγκαταλεχθεί ανάμεσα στα αντικείμενά της. Μπορείς μόνο να συλλάβεις τον Άπειρο... μπαίνοντας σε μια κατάσταση στην οποία δεν είσαι πια ο πεπερασμένος εαυτός σου. Αυτό είναι... η απελευθέρωση του νου σου από την πεπερασμένη συνείδηση. Όταν έτσι πάψεις να είσαι πεπερασμένος, γίνεσαι ένα με τον Άπειρο... Συνειδητοποιείς την ένωση αυτή, αυτή την ταυτότητα¹⁹.

Αυτή την πανθεϊστική προσέγγιση αποφεύγει ο Eckhart, υπό το βάρος της χριστιανικής του παιδείας, όταν γράφει:

Στην εξυψωμένη αυτή κατάσταση [η ψυχή] έχει χάσει τον κανονικό εαυτό της και ρέει σαν πλημμύρα μέσα στην ενότητα με τη θεία φύση. Αλλ ’ ίσως ρωτήσετε, ποια είναι η μοίρα της χαμένης αυτής ψυχής; Ξαναβρίσκει τον εαυτό της ή όχι;... Μου φαίνεται ότι,,, αν και βυθίζεται ολόκληρη μέσα στην εναδικότητα του θείου, ποτέ δεν φτάνει στο βυθό. Ο Θεός της έχει αφήσει ένα μικρό σημείο από το οποίο μπορεί να ξαναγυρίσει στον εαυτό της... και να αναγνωρίσει τον εαυτό της ως πλάσμα (σημ. του Πλάστη.)

Ακόμη με τα λόγια του Al-Junayd (910 μ.Χ.):

... ο άγιος... είναι βυθισμένος στον ωκεανό της ενότητας, φεύγοντας μακριά από τον εαυτό του... Αφήνει πίσω του τα δικά του αισθήματα και τις δράσεις καθώς περνά μέσα στη ζωή με το Θεό.

Και τελειώνει με την επίκληση: ... ένδυσέ με με τον Εαυτό Σου κι ανύψωσέ με στην Εναδικότητά Σου.

Από τα γραφόμενα από τον D. Τ.Suzuki²⁰ :

Το ατομικό κέλυφος, στο οποίο η προσωπικότητά μου τόσο άκαμπτα περικλείεται, εκρήγνυται τη στιγμή του satori^21. Όχι κατ’ ανάγκη ότι ενώνομαι με ένα ον μεγαλύτερο από τον εαυτό μου ή απορροφώμαι μέσα του, αλλά η ατομικότητά μου την οποία βρήκα άκαμπτα συγκροτημένη και ασφαλώς ξεχωρισμένη από άλλες ατομικές υπάρξεις... λιώνει και χάνεται μέσα σε κάτι απερίγραπτο, κάτι που είναι μιας τελείως διαφορετικής τάξης, από ότι είμαι συνηθισμένος.

Στη συνέχεια ο Suzuki κάνει μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση, ότι «το αίσθημα εξύψωσης που συνοδεύει το satori²², οφείλεται στο γεγονός ότι αυτό (το satori) είναι το σπάσιμο των περιορισμών που επιβάλλονται πάνω στον άνθρωπο ως ξεχωριστό ον..., επειδή συνεπάγεται μιαν άπειρη διαστολή του ατόμου.»

Στις Ουπανισάδες²³ ένας κατάλογος ιδιοτήτων, που αποδίδονται αρνητικά, είναι²⁴:

Άνηχος, άμορφος, ανέγγιχτος, ... άγευστος, άοσμος... είναι ο Εαυτός.

Μια περίφημη ρήση είναι:

Ο Εαυτός μπορεί να περιγράφει σαν όχι αυτό, όχι εκείνο²⁵.

Ή ακόμα δραματικότερα:

Ο Εαυτός περιγράφεται με το Όχι! Όχι!

Επίσης ο Θεός είναι:

Χωρίς μέρη, χωρίς πράξεις, γαλήνιος... σαν φωτιά που έχει εξαντλήσει το καύσιμό της²⁶.

Στην ίδια Ουπανισάδ βρίσκουμε το ακόλουθο χωρίο:

Είσαι η φωτιά

Είσαι ο ήλιος

Είσαι ο αέρας

Είσαι το φεγγάρι

Είσαι το αστερόγιομο στερέωμα

Είσαι ο Ύπατος Βράχμα:

Είσαι τα νερά

Είσαι ο δημιουργός όλων.

Είσαι γυναίκα

Είσαι άντρας

Είσαι ο νέος, είσαι η παρθένα.

Είσαι ο γέρος που τρεκλίζει με το ραβδί του.

Συ ατενίζεις προς κάθε κατεύθυνση.

Είσαι η σκοτεινή πεταλούδα.

Είσαι ο πράσινος παπαγάλος με τα πράσινα μάτια.

Είσαι το νέφος του κεραυνού, οι εποχές, οι θάλασσες.

Είσαι χωρίς,

Πέρα από το χρόνο, πέρα από το χώρο.

Με ανάλογο τρόπο ο Λάο Τσε μιλά για τον Ταό ως εξής:

Σαν το ατενίζεις δεν μπορείς να το δεις,

Καλείται άμορφο.

Σαν τ ’ αφουγκράζεσαι δεν μπορείς να τ ’ ακούσεις,

Καλείται άνηχο.

Σαν προσπαθείς να το πιάσεις, δεν μπορείς να το κρατήσεις,

Καλείται λεπτό....

Είναι πάνω, μα δεν λαμπρύνει,

Είναι κάτω, μα δεν σκοτεινιάζει.

Εκτείνεται ατέλειωτα,

Και δεν μπορεί να ονομαστεί...

Ξαναγυρίζει στο τίποτα.

Το αντικρύζεις. μα δεν μπορείς να δεις την όψη του.

Το ακολουθείς μa δεν μπορείς να δεις το πίσω του.

Ακόμα, στο Ζεν χρησιμοποιούνται οι εκφράσεις: «υπέρλαμπρο σκότος», «υπερπλήρες κενό», «που ακινητεί. όμως υπερβαίνει τον αετό» κλπ.

Τέλος η φιλοσοφικότερη ρήση του Eckhart έχει ως εξής:

Το θείο Ένα είναι η άρνηση των αρνήσεων... Τι σημαίνει Ένα; Κάτι στο οποίο τίποτε δεν μπορεί να προστεθεί. Η ψυχή φτάνει στο Θεό όπου είναι αγνή, όπου δεν υπάρχει τίποτε πέρα από αυτήν, καμιά άλλη θεώρηση. Το Ένα είναι η άρνηση των αρνήσεων, Κάθε πλάσμα περιέχει μιαν άρνηση: το ένα αρνείται ότι είναι το άλλο. Ένας άγγελος αρνείται ότι είναι οποιοδήποτε άλλο πλάσμα, αλλά ο Θεός περιέχει την άρνηση των αρνήσεων. Είναι εκείνο το Ένα που αρνείται για οτιδήποτε άλλο ότι είναι οτιδήποτε εκτός από τον Ίδιο.

Ας αναφέρουμε κλείνοντας την τελευταία φράση της «Ασκητικής» του Νίκου Καζαντζάκη:

«Συ κι εγώ είμαστε Ένα. Κι αυτό το Ένα δεν υπάρχει.»

8. Μυστικισμός και γλώσσα

Όπως αναφέρθηκε, κοινό χαρακτηριστικό των μυστικών είναι ο ισχυρισμός ότι η γλώσσα, προφορική ή γραπτή, είναι ανεπαρκής για να περιγράφει την εμπειρία, την οποία χαρακτηρίζουν ως «άρρητη» ή «άφατη». Ακολουθώντας τα γραπτά των σημαντικότερων μυστικών της ιστορίας, κανείς ευαίσθητος αναγνώστης δεν αμφιβάλλει ότι ότι η τέτοια αδυναμία περιγραφής, δεν μπορεί να εξηγηθεί με βάση οποιαδήποτε ψυχολογική αρχή, από αυτές που εφαρμόζονται στην καθημερινότητα. Εν τούτοις έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες για το γεγονός αυτό, οι πιο σημαντικές από τις οποίες θα παρατεθούν με συντομία στη συνέχεια:

Α. Η συγκινησιακή θεωρία, σύμφωνα με την οποία το φαινόμενο είναι το ίδιο όπως και μιας ισχυρής συγκινησιακής κατάστασης, που επίσης έχει ισχυρά υποκειμενικό χαρακτήρα και δεν είναι εύκολο να περιγράφει με λόγια, όπως π.χ. η ερωτική εμπειρία (παρόλο που πιθανά το αντίθετο ισχύει, δηλ. η ισχυρή ερωτική συγκίνηση μπορεί να διέπεται από μυστικά στοιχεία.) Όμως, αν και πολλοί μυστικοί εμφανίζουν έντονο συγκινησιακό στοιχείο στα λεγόμενά τους, κορυφαίο στοιχείο της μυστικής «σύλληψης» παραμένει η τέλεια γαλήνη και ηρεμία, όπως το βουδιστικό νιρβάνα ή, κατά τον Eckhart, «οι συγκινησιακές καταιγίδες της υλικής μας φύσης δεν είναι πια σε θέση να ταράζουν την κορυφή της ψυχής.» Έτσι η θεωρία της συγκινησιακής υπόστασης της εμπειρίας καταρρίπτεται.

Β. Η θεωρία της πνευματικής τυφλότητας, κατά την οποία ο ακροατής, μη έχοντας βιώσει την εμπειρία, αδυνατεί να την κατανοήσει, ακριβώς όπως ένας τυφλός δεν μπορεί να κατανοήσει μια λεκτική περιγραφή των χρωμάτων. Το επιχείρημα όμως αυτό είναι από τη φύση του ανακριβές, επειδή εκείνος ο οποίος υποστηρίζει της αδυναμία της γλώσσας ως προς την εμπειρία δεν είναι ο ακροατής, αλλά ο αποπειρώμενος να την περιγράφει μυστικός.

Περισσότερες ίσως αξιώσεις προσέγγισης περιέχει η άποψη ότι η μυστική ή θρησκευτική γλώσσα είναι συμβολική: Οι μυστικοί επαναλαμβάνουν σταθερά ότι η εμπειρία τους είναι «πέρα από την κατανόηση», πέρα από το νου», «πέρα από τη λογική». Πράγματι οι εκφράσεις αυτές αναφέρονται στην ικανότητα του ανθρώπου να επεξεργάζεται έννοιες σχετικές με τον κόσμο που τον περιβάλλει και οι οποίες κατά τεκμήριο είναι πολλαπλές και ξεχωρισμένες. Όμως κάθε διάκριση καταλύεται στη μυστική εμπειρία και κατά συνέπεια ο νους βρίσκεται σε αδυναμία να τη συλλάβει και να την επεξεργασθεί. Και καθώς σε κάθε έννοια αντιστοιχούν μια οι περισσότερες λέξεις, το πρόβλημα που τίθεται είναι, πώς λειτουργούν στην πραγματικότητα οι λέξεις για το μυστικό, όταν ο ίδιος δηλώνει εκ προοιμίου ότι οι τελευταίες έχουν νόημα τελείως διαφορετικό από ότι για τον κοινό άνθρωπο. Οι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί είναι:

A. Η Διονυσιανή θεωρία, που οφείλεται στον άγνωστο «Ψευδοδιονύσιο» τον Αρεοπαγίτη του 5^ου μ.Χ. αι., κατά την ακραία διατύπωση του οποίου δεν υπάρχουν λέξεις που να έχουν εφαρμογή στο Θεό. Σύμφωνα με αυτήν, ούτε ο ορισμός μέσω των αντιθέτων, που ήδη γνωρίσαμε και στους ανατολικούς και τους δυτικούς μυστικούς, μπορεί να ισχύει, π.χ. η έκφραση «όχι αυτό, όχι εκείνο», που βρίσκουμε για το Θεό στις Ουπανισάδες, πρέπει να συμπληρωθεί ως «όχι «όχι αυτό, όχι εκείνο»» και στη συνέχεια «όχι ως «όχι» «όχι αυτό, όχι εκείνο»»» κλπ. κλπ. μέχρι το άπειρο. Το βιβλίο του Ψευδοδιονύσιου «Τα θεία Ονόματα» αποτελεί το πρώτο κείμενο στην ιστορία, που εφαρμόζει τη γλωσσολογία στη θρησκεία και που προφανώς δεν μπορεί να αναπτυχθεί εδώ.

%

Β. Η θεωρία της μεταφορικής έκφρασης, που επίσης θεωρείται ως παράδειγμα συμβολικής γλώσσας, αλλ' όμως προϋποθέτει την ύπαρξη ομοιότητας ανάμεσα στο συμβολιζόμενο και στο σύμβολο²⁷. Αναμφίβολα σε πάμπολλες περιπτώσεις η γλώσσα που χρησιμοποιούν οι μυστικοί είναι γεμάτη από μεταφορικές εκφράσεις, όπως π.χ. «σκοτάδι», «έρημος», «κενότητα», «σιγή», τότε όμως είναι πρόβλημα η έκφραση «αδειανό κενό». Ο Rudolf Otto στο βιβλίο του «Η ιδέα του θείου» αναπτύσσει τη θεωρία της μεταφορικής έκφρασης, υποστηρίζοντας ότι, αν και το θείο δεν μπορεί να εκφραστεί με έννοιες, το θρησκευόμενο άτομο είναι πάντα σε θέση να διακρίνει κάποια ομοιότητα, οσοδήποτε αδιόρατη, ανάμεσα σε κάποιο χαρακτηριστικό της θρησκευτικής εμπειρίας και κάποια μη θρησκευτική ιδιότητα κάποιου αντικειμένου του φυσικού κόσμου. Τελικά πάντως η θεωρία δεν μπορεί να είναι στην ουσία της αληθής, καθώς προϋποθέτει, όπως και οι άλλες θεωρίες, τη χρησιμοποίηση εννοιών, που δεν είναι δυνατόν να εφαρμοσθούν για το θείο.

Σημαντική πάντως παρατήρηση είναι ότι η ανυπαρξία εννοιών και διακρίσεων είναι μια κατάσταση που επικρατεί κατά τη διάρκεια της εμπειρίας και όχι στην μετέπειτα αφήγηση της ανάμνησής της. Εδώ προφανώς όλες οι μορφές του λόγου έχουν θέση και με κάποιο τρόπο αποδίδουν κάτι από την ουσία της.

Σ. Α. Παϊπέτης

1‘The three religions of China’, 2^nd Ed. (1923), ae\ 56-57.

2Αρχαίος φιλόσοφος (yev 205 μ.Χ. στη Λυκόπολη της Αιγύτπου, θάν. 270 στην Καμπανία), κέντρο ενός σημαντικού κύκλου διανοουμένων και ανθρώπων των γραμμάτων της Ρώμης του 3^ου αι. και ιδρυτής της νεοπλατωνικής σχολής φιλοσοφίας (βλ. παρακάτω.)

3⁴ Ένα από τα έξι ορθόδοξα συστήματα της ινδικής φιλοσοφίας και αυτό που αποτελεί τη βάση για τις πλέον σύγχρονες σχολές του Ινδουισμού. Ο όρος Vedanta στα σανσκριτικά σημαίνει την "κατάληξη" (anta) από τις Βέδες, που είναι η πλέον πρώιμη ιερή γραφή στην Ινδία.

4 Μάνταλα (σανσκρ. κύκλος) είναι μια αναπαράσταση του σύμπαντος, μια καθαγιασμένη περιοχή, που χρησιμεύει ως υποδοχέας για τους θεούς και ως σημείο συγκέντρωσης των παγκόσμιων δυνάμεων. Ο Άνθρωπος (= ο μικρόκοσμός) «μπαίνοντας» νοητικά στη μάνταλα και «προχωρώντας» προς το κέντρο της, καθοδηγείται κατ’ αναλογία μέσα από τις κοσμικές διεργασίες της αποσύνθεσης και της ανασύνθεσης.

5Τα μυστήρια στην Αρχαία Ελλάδα αφορούσαν πρόσωπα με βαθύτερες θρησκευτικές αναζητήσεις, που ονομάζονταν ‘Ορφικοί’, από τον Ορφέα, τον Έλληνα ήρωα με τις υπερανθρώπινες μουσικές δεξιότητες, που ήταν υποτίθεται. ο συγγραφέας ιερών γραφών. Οι τελευταίες ονομάζονταν 'ορφικές ραψωδίες’ και είχαν ως αντικείμενο τον εξαγνισμό και τη μετά θάνατο ζωή.

6Η τελευταία σχολή ελληνικής φιλοσοφίας, που πήρε την τελική της μορφή τον 3° αι. μ.Χ. από τον Πλωτίνο, μεγάλο φιλόσοφο και θρησκευτική μεγαλοφυία. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι που κατατάσσονται γενικά ως Νεοπλατωνιστές, αυτοαποκαλούνταν ‘Πλατωνιστές’, όπως και οι φιλόσοφοι της Αναγέννησης και του 17^ου αι., των οποίων οι ιδέες προέρχονται από τον αρχαίο Νεοπλατωνισμό.

7Πιθανά Σύρος μοναχός (περί το 500 μ.Χ.), γνωστός μόνο με το ψευδώνυμό του, ο οποίος έγραψε μια σειρά από πραγματείες και επιστολές με σκοπό να συνενώσει τη νεοπλατωνική φιλοσοφία με τη χριστιανική θεολογία και τη μυστική εμπειρία. Τα έργα αυτά καθιέρωσαν μια καθορισμένη νεοπλατωνική τάξη σε ένα μεγάλο τομέα του χριστιανικού δόγματος και της πνευματικότητας, ιδιαίτερα στη δυτική λατινική Εκκλησία, η οποία έχει καθορίσει όψεις του θρησκευτικού και λατρευτικού χαρακτήρα των σημερινών καιρών.

8Χριστιανικό κίνημα που γεννήθηκε μεταξύ των προτεσταντικών εκκλησιών στην Αγγλία προς το τέλος του 16ου και τις αρχές του 17ου αι., που έδινε βάρος στο δικαίωμα και το καθήκον κάθε εκκλησιαστικής συγκέντρωσης να παίρνει τις δικές της αποφάσεις ως προς τις υποθέσεις της, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε ανώτερη ανθρώπινη εξουσία.

9Άγγλος ποιητής, ζωγράφος, χαράκτης και οραματιστής μυστικός (1757-1827), του οποίου οι ιδιόχειρα εικονογραφημένες σειρές λυρικών και επικών ποιημάτων, που αρχίζουν με τα «Τραγούδια της αθωότητας» (Songs of Innocence, 1789) και «Τα τραγούδια της εμπειρίας» (Songs of Experience, 1794), αποτελούν ένα από τα πιο ουσιαστικά πρωτότυπα και ανεξάρτητα έργα στην παράδοση της Δυτικής κουλτούρας.

10 Βλ. π.χ. Evelyn Underhill: 'MYSTICISM: A study on the nature and development of Man’s consciousness ’ Meridian Books, Cleveland, Ohio, USA, 1963.

11 Suzuki Daisetzu Teitaro, (1870-1966), Γιαπωνέζος Βουδδιστής διανοούμενος, ο κύριος ερμηνευτής του Βουδδισμού Ζεν στη Δύση.

12 Η Καββάλα (KABALA, KABBALAH, CABALA, CABBALA, or CABBALAH - στα εβραϊκά «Παράδοση»), εσωτερικός Ιουδαϊκός μυστικισμός, που εμφανίστηκε το 12° και τους επόμενους αιώνες. Η Καββάλα υπήρξε ουσιαστικά πάντα μια παράδοση μεταδιδόμενη προφορικά, καθώς η μύηση στα δόγματα και τις πρακτικές της εκτελείται υπό την καθοδήγηση ενός προσωπικού οδηγού, ώστε να αποφεύγονται οι κίνδυνοι που είναι εγγενείς στις μυστικές εμπειρίες ^h Χασιδισμός (από το εβραϊκό hasid = ευσεβής), :πιετιστικό (= ευσεβιστικό) κίνημα μέσα στον Ιουδαϊσμό, που άρχισε το 18° αι. στη ΝΑ Πολωνία και εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα σε μικρές αλλά έντονα ενεργές ομάδες, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Ο Χασιδισμός αποτελεί αντίδραση ενάντια στο ορθόδοξο θρησκευτικό σύστημα, που όπως πίστευαν πολλοί, είχα γίνει άκαμπτα νομικίστικο και μέσα στο οποίο οι πνευματικές αναζητήσεις του του κοινού ανθρώπου είχαν χαθεί.

13 Μέλος του Τάγματος των ‘Μεταρρυμισμένων Βερναρδίνων της Αυστηρός Τηρήσεως, ’ (1662), μιας κοινότητας που τα μέλη της ασκούν υπερβολικές νηστείες και ασκήσεις μετάνοιας και τηρούν απόλυτη σιγή.

14 Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος του 15^ου και 16^ου αιώνα.

15 Βλ. ‘Η ζωή και η διδασκαλία του Παράκελσου’

16 Από τους «Σμαράγδινους πίνακες», ένα αλχημικό έργο που αποδίδεται στον Ερμή τον Τρισμέγιστο.

17 Π.χ. το «Κύριε, ελέησον», το «Άγιος ο Θεός, Άγιος Ισχυρός, Άγιος Αθάνατος ελέησον ημάς» κ.ά. αποτελούν σημαντικότατα «μάντρα» της χριστιανικής λατρείας.

18²¹ Margaret Smith, Readings from the Mystics of Islam.

19 D. Τ. Suzuki, Zen Buddism: Selected Writings of D. T.Suzuki, Anchor Books, Doubleday & Co., New York.

20 Από ένα γράμμα του Πλωτίνου προς τον Flaccus, που αναφέρεται από τον Bucke.

21³ Αυτό που σε άλλο σημείο χαρακτηρίσαμε ως ευλογία, ομορφιά κλπ.

22 Η λέξη του Ζεν για την εμπειρία της φώτισης.

23 Upanishads: Με τα μυστικού προσανατολισμού και γνήσια εσωτερικά αυτά κείμενα, το βεδικό τελετουργικό σύστημα και το δόγμα της αλληλοσύνδεσης ξεχωριστών φαινομένων ξεπεράστηκε από μια καινούργια έμφαση πάνω στη γνώση και μόνο - κύρια τη γνώση της έσχατης ταύτισης όλων των φαινομένων, που απλά έδειχναν να είναι ξεχωρισμένα.

24 Katha Upanishad.

25 Brihadaranaycika Upanishad.

26 Svetasvatara Upanishad.

27 Ας θυμηθούμε τον ορισμό: σύμβολο = συν + βάλλω = βάζω πλάϊ-πλάϊ, συγκρίνω.