“Εν Ιορδάνη”, από το Περιοδικό ΑΒΑΤΟΝ
Πριν από μερικούς μήνες, σε αυτό εδώ το περιοδικό, ο καθηγητής Μάνος Δανέζης είχε αναφερθεί στους τρεις πρωταρχικούς φόβους του ανθρώπου και στα πολιτιστικά συστήματα που ξεπήδησαν από την προσπάθειά του να τους αντιμετωπίσει.
Ο φόβος απέναντι στη φύση γέννησε τις επιστημονικές κοσμοθεωρίες, ο μεταφυσικός φόβος τις θρησκείες και ο φόβος της φυσικής επιβίωσης τις κοινωνικές φιλοσοφίες και τα συστήματα αξιών που διέπουν τις διάφορες κοινωνίες.
Ωστόσο, παρά τη μεγάλη εξέλιξή μας, παρά την απίστευτη τεχνολογία μας, τα πρωτόγονα στοιχεία που γέννησαν αυτούς τους φόβους εξακολουθούν να είναι ενεργά και ακμαία. Στην πραγματικότητα, ελάχιστα διαφέρουμε από τους ήρωες των παραδοσιακών παραμυθιών. Εξακολουθούμε να περιφερόμαστε, ολομόναχος ο καθένας, σ’ ένα σκοτεινό δάσος, με την αγωνία ότι κάπου παραμονεύει η κακή μάγισσα ή ο κακός λύκος.
Την ίδια στιγμή, χαμένοι στις πολιτισμένες ασχολίες μας, ξεχνάμε τα ουσιώδη της ύπαρξής μας, τα οποία όμως, όπως φαίνεται, τα θυμάται μάλλον πολύ καλά κάποιος άλλος.
Ενώ εμείς αναζητούμε νέους κόσμους κοινωνικότητας σε κάποιο facebook, ο «κακός λύκος», παίζοντας με τα θεμελιώδη του υποσυνείδητού μας, παραμένει ακμαίος έως τη στιγμή που θα επιλέξει το επόμενο γεύμα του.
Και επειδή όλος μας ο πολιτισμός εστιάστηκε στην προσπάθειά μας να ξεπεράσουμε το φόβο, ο λύκος
για δόλωμα μάς προτείνει την ευτυχία και την απόλαυση. Μια λαχταριστή λιχουδιά που μας οδηγεί πασιχαρείς κατευθείαν στα σαγόνια της καθημερινότητάς μας…
Ο ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα εκδόθηκαν δυο κορυφαία «δυστοπικά» βιβλία, που περιέγραφαν μια μελλοντική κοινωνία, διόλου ιδανική, εντελώς απάνθρωπη: Ο Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος του Άλντους Χάξλεϊ (1932) και το 1984 του Τζορτζ Όργουελ (1948).
Ο Όργουελ περιέγραφε ένα σύστημα στηριγμένο στη βία και τον εκφοβισμό των ανθρώπων. Ωστόσο, ένα τέτοιο σύστημα, όπως απέδειξε η Ιστορία, είναι καταδικασμένο να καταρρεύσει. Οι άνθρωποι, μέσα στον τρόμο τους, μελετούν τους τρομοκράτες και κάποια στιγμή βρίσκουν τον τρόπο να τους υπονομεύσουν και να τους πολεμήσουν.
Ο Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος ήταν πιο έξυπνα πλασμένος. Σύμφωνα με τον Χάξλεϊ, ο χαρακτήρας και η κοινωνική θέση κάθε ανθρώπου είναι προκαθορισμένα από τη γέννησή του. Το ίδιο και η ευτυχία του, με μεγάλες δόσεις σεξ και ναρκωτικών.
Το κυρίαρχο ναρκωτικό στον κόσμο του Χάξλεϊ είναι το «Σόμα», μια θεσμοθετημένη ουσία που είναι η ίδια η ουσία της ζωής, της ελευθερίας και της επιδίωξης της ευτυχίας, που εγγυάται ο Χάρτης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (50 χρόνια πριν ξεκινήσουν να παίρνουν Πρόζακ και τα νήπια)! Όχι πια φόβος, όχι πια ανασφάλεια. Η ευτυχία δεν είναι δικαίωμα μονάχα, αλλά υποχρέωση των κατοίκων του άριστα οργανωμένου αυτού κόσμου. Οργάνωση και Τάξη είναι κάποιες από τις λέξεις-κλειδιά.
Ένα τέταρτο του αιώνα μετά, το 1958, ο Χάξλεϊ, με την εμπειρία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου κι ενώ ο Ψυχρός Πόλεμος χώριζε τον πλανήτη σε δυο στρατόπεδα, αναζήτησε τη σχέση των δυο αυτών δυστοπικών έργων με την πραγματικότητα που βίωνε. Έτσι, προέκυψε το νέο του βιβλίο, Η Επιστροφή Στο Θαυμαστό Καινούριο Κόσμο, στο οποίο μελετούσε τον τρόπο που έδρασε ο Χίτλερ.
ΤΟ ΑΥΡΙΟ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ
«Η αποτελεσματική προπαγάνδα», έγραφε ο Χίτλερ, «μπορεί να περιοριστεί σε μερικές ελάχιστες αναγκαιότητες και στη συνέχεια μπορεί να εκφραστεί με ελάχιστες τυποποιημένες φόρμουλες που, με συνεχή επανάληψη, πετυχαίνουν να αποτυπώσουν μια ιδέα στη ΜΝΗΜΗ του πλήθους. Η μνήμη του πλήθους, της μάζας, μπορεί να αλλάξει από έναν συστηματικό και οργανωμένο προπαγανδιστή».
Οι διανοούμενοι και οι συναισθηματικοί αντιρρησίες καλλιτέχνες αγνοούνται συστηματικά, αφού εκ των πραγμάτων δεν μπορούν να έχουν καμία ουσιαστική επιρροή στη μάζα.
«Κατά τον Χίτλερ», λέει ο Χάξλεϊ, «ο προπαγανδιστής πρέπει να υιοθετεί μια συστηματικά μονόπλευρη τοποθέτηση μπροστά σε κάθε πρόβλημα, χωρίς να δέχεται ότι άνθρωποι με διαφορετικές απόψεις ίσως να έχουν εν μέρει δίκιο και χωρίς να δίνει καν δικαίωμα στον αντίπαλο να επιχειρηματολογήσει. Οι μάζες είναι πάντα πεισμένες ότι το δίκιο είναι με το μέρος τού ενεργώς επιτιθέμενου».
Αν αυτή η μονοκόματη συμπεριφορά σάς θυμίζει κάτι από Σόιμπλε, θα σας πρότεινα να μην είσαστε τόσο μικρόψυχοι ή στενόμυαλοι. Άλλωστε, από την εποχή του Χίτλερ έχουν περάσει πολλά χρόνια και τα πράγματα έχουν προχωρήσει πολύ. Όταν έγραφε το Θαυμαστό Καινούριο Κόσμο, ο Χάξλεϊ αναφερόταν σε ένα μέλλον περίπου έξι αιώνες μετά.
Ωστόσο, μόλις μερικές δεκαετίες αργότερα, γράφοντας την Επιστροφή Στο Θαυμαστό Καινούριο Κόσμο, με έκπληξη διαπίστωνε πως σχεδόν όλα όσα είχε προβλέψει είχαν ήδη συμβεί. Κι από αυτό το βιβλίο του μέχρι σήμερα έχουν περάσει μόλις κάτι παραπάνω από πενήντα χρόνια…
Η ΦΑΝΤΑΣΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ
Σύμφωνα με τον σπουδαίο ψυχαναλυτή και φιλόσοφο Έριχ Φρομ «η σύγχρονη δυτική κοινωνία […] τείνει να μετατρέψει [το άτομο] σε αυτόματο που πληρώνει την ανθρώπινη αποτυχία με μια αυξανόμενη ψυχοπάθεια και με μια απελπισία κρυμμένη κάτω από μια έξαλλη ορμή για δουλειά και για τη λεγόμενη ευχαρίστηση. [Οι άνθρωποι] ζουν χωρίς πρόβλημα σε μια κοινωνία στην οποία, αν ήταν κανονικά ανθρώπινα πλάσματα, δεν θα έπρεπε ποτέ να προσαρμοστούν. Ακόμη συμμερίζονται πρόθυμα τη φαντασίωση της ατομικότητας, στην ουσία όμως έχουν σε μεγάλο βαθμό χάσει την ατομικότητά τους. Η συμμόρφωσή τους εξελίσσεται σε κάτι που μοιάζει με ομοιομορφία. Όμως ομοιομορφία και ελευθερία είναι έννοιες ασύμβατες μεταξύ τους».
Και συμπληρώνει ο Χάξλεϊ: «Οι λέξεις-κλειδιά στην καινούρια Κοινωνική Ηθική είναι προσαρμογή, κοινωνικά προσανατολισμένη συμπεριφορά, ένταξη, απόκτηση κοινωνικών δεξιοτήτων» .
Προσέξτε, όλα αυτά που θυμίζουν εξαγγελίες των σημερινών τηλεοπτικών δελτίων, ο Χάξλεϊ τα έγραφε το 1958. Και συνεχίζει: «Η βασική παραδοχή είναι ότι το κοινωνικό σύνολο έχει μεγαλύτερη αξία από τα επιμέρους άτομα. Τα δίκια της συλλογικότητας παίρνουν προτεραιότητα απέναντι σε αυτά που ο 18ος αιώνας ονόμασε Δικαιώματα του Ατόμου»(!!!).
Μπροστά στο όραμα της ευτυχίας, λοιπόν, απεμπολούμε οικειοθελώς τα δικαιώματά μας, την ατομικότητά μας, την όποια αυτοσυνειδησία μας.
Θυμηθείτε φράσεις και εικόνες της τελευταίας εικοσαετίας: παγκόσμιο χωριό, παγκόσμια μουσική, μόδα, γλώσσα… Και μετά από τη γεύση της ευτυχίας, ποιο είναι το σήμερα; Μέσα στην κρίση, το ζητούμενο είναι πώς να κρατηθεί έστω η ελπίδα για την επιστροφή μας σε κείνη την ευτυχία που είχαμε κάποτε γευτεί.
Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί από μόνος του να πει τι σήμαινε ακριβώς για τον ίδιο εκείνη η ευτυχία – παρά ταύτα όλοι μαζί επιζητούμε φανατικά να μη χάσουμε για πάντα το δρόμο της επιστροφής προς αυτήν!
ΤΟ ΔΟΛΩΜΑ
«Στο τέλος μιας παβλοφικής αγωγής», λέει ο Χάξλεϋ, «το κεντρικό νευρικό σύστημα του υποκειμένου είναι έτοιμο να καταρρεύσει. Ο κρατούμενος σε κατάσταση νεύρωσης ή υστερίας είναι έτοιμος να ομολογήσει τα πάντα. Όμως, ένας αθεράπευτα νευρωτικός δεν είναι χρήσιμος σε κανέναν, όπως είναι αντίθετα ένας παθιασμένος, πιστός προσήλυτος».
Έτσι λοιπόν, επιμένουμε φανατικά και αγωνιζόμαστε να μη χάσουμε το δρόμο της επιστροφής στο φανταστικό κόσμο, που δεν μπορούμε πια να πούμε με σιγουριά αν υπήρξε ποτέ ή αν ήταν μια φανταστική εικόνα που εμφυτεύτηκε στη μνήμη μας.
«Ένα πλάσμα που έχει περάσει όλη τη ζωή του διαμορφώνοντας μια συγκεκριμένη αναπαράσταση του εαυτού του, θα προτιμήσει να πεθάνει παρά να γίνει το αντίθετο αυτής της αναπαράστασης».
Στον Οργουελικό κόσμο του 1984 η στυγνή βία σπέρνει το φόβο και χειραγωγεί τις μάζες. Στον κόσμο του Χάξλεϊ δεν υπάρχει βία αλλά αρχικά μια πλασματική ευτυχία που προσφέρεται απλόχερα και ενώνει τους ανθρώπους σε μια ομάδα. Αυτή είναι το δόλωμα.
Ο φόβος μη χαθεί για πάντα η ευτυχισμένη εποχή, που δεν ξέρουμε αν υπήρξε ποτέ σε αυτή την έκταση ή αν εμφυτεύτηκε στη μνήμη μας, μας οδηγεί στο να κάνουμε οικειοθελώς αλλεπάλληλες υποχωρήσεις προκειμένου να διατηρηθεί η υπόσχεση ότι κάποτε, ίσως θα μπορέσουμε να επιστρέψουμε στον απολεσθέντα παράδεισο.
Έτσι, στριμωχνόμαστε τρέχοντας όλοι μαζί να μπούμε στο δάσος του τρόμου. Κι έτσι, ο κακός λύκος της εποχής μας, κρυμμένος πίσω από τις εικόνες που έχουν φυτευτεί στο μυαλό μας, παρακολουθεί μακάρια την πορεία που μας οδηγεί στις δικές του επιθυμίες.
Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΟ ΚΛΟΥΒΙ ΤΟΥ
Συχνά ακούμε και διαβάζουμε, πως η απάντηση στο πρόβλημα βρίσκεται στη συνειδητότητα και στην αυτογνωσία. Ωστόσο, γνώση του εαυτού δεν σημαίνει εγωιστική αποξένωση. Από την άλλη, συνειδητότητα δεν είναι μια θεωρητική έννοια, αλλά κατά βάση η εν τοις πράγμασι επίγνωση των σωματικών λειτουργιών, συναισθημάτων και του περιεχομένου των σκέψεών μας. Μια επίγνωση που μας οδηγεί στην αληθινή γνώση, η οποία –όπως έλεγε ο Μαχαρίσι– είναι θεμελιωμένη στη συνειδητότητα.
Γνώση και συνειδητότητα με βοηθούν να αναγνωρίσω ποια επιθυμία και ανάγκη είναι δική μου και ποια έχει κρεμαστεί μπροστά στα μάτια μου σαν καρότο για να την κυνηγώ ατέρμονα.
Συνειδητότητα και γνώση με βοηθούν να κατανοήσω μέσα από τις αμέτρητες οθόνες της καθημερινότητάς μου, ποια είναι η πραγματικότητα που με αφορά και ποιες είναι οι αναπαραστάσεις του εαυτού μου που με οδηγούν στο στομάχι του λύκου.
Όταν οι λαμπερές αναπαραστάσεις διαλυθούν, θα αποκαλυφθούν οι καταχωνιασμένοι αρχέγονοι φόβοι. Δεν πειράζει. Από την αρχή της ύπαρξης οι άνθρωποι συνδιαλέγονται μαζί τους. Ας τους κοιτάξουμε λοιπόν θαρρετά κατάματα, όπως έκαναν εδώ και χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι, και αγκαλιασμένοι ας κλειδώσουμε το λύκο στο κλουβί του…
Επιστροφή στο θαυμαστό καινούργιο κόσμο , Aldous Huxley
Mετάφραση: Στέφανος Αλκ. Παϊπέτης
