Σε όλους τους καιρούς και στις διάφορες εσωτερικές παραδόσεις ανά τους αιώνες υπήρχε ένα θεμελιώδες εργαλείο, ένα ουσιαστικό βοήθημα για κάθε πορεία αυτοανακάλυψης και ουσιαστικότερης συνειδητοποίησης της ύπαρξής μας. Πρόκειται για αυτό που στη Δύση αποκαλούμε Διαλογισμό, ή στην Ανατολή Ντχιάνα, Τσαν ή Ζεν.
Στις μέρες μας αναζωπυρώνεται όλο και πιο έντονα το ενδιαφέρον για τον διαλογισμό, καθώς μια διαρκώς αυξανόμενη μερίδα ανθρώπων συζητούν για αυτόν και τον περιλαμβάνουν στην καθημερινή ασχολία τους. Κάτι τέτοιο δεν είναι καθόλου τυχαίο σε μια εποχή που έχει χαρακτηριστεί μεταβατική ή και κρίσιμη για το μέλλον της ανθρωπότητας. Οι κρίσιμες και μεταβατικές περίοδοι της ανθρωπότητας θεωρείται ότι συνιστούν για αυτήν πνευματικές ευκαιρίες, ευκαιρίες συνειδησιακής διεύρυνσης και εξελικτικής ανόδου. Καθώς το εξωτερικό περιβάλλον γίνεται όλο και περισσότερο ασταθές, ο άνθρωπος στρέφεται να αναζητήσει μέσα του τις απαραίτητες ισορροπίες, και η άσκηση του διαλογισμού μπορεί να αναδειχθεί πολύτιμη προς αυτήν την κατεύθυνση.
Τι είναι Διαλογισμός;
Η πιο διαδεδομένη περιγραφή της έννοιας του Διαλογισμού είναι, ότι πρόκειται για την εμπεριστατωμένη και απόλυτη επικέντρωση του νου σε ένα επιλεγμένο θέμα ή αντικείμενο, όπου μέσω συνεχών νοητικών συνειρμών επιτελείται μια πλήρης και βαθιά επεξεργασία και ανάλυσή του, έως ότου κατανοηθεί και γίνει αφομοιωμένο τμήμα της ανθρώπινης συνειδητότητας.
Ένας τέτοιος ορισμός συνδέεται κυρίως με την ενεργητική προσέγγιση του διαλογισμού, διότι υπάρχει και η παθητική διαδικασία, κατά την οποία αποσκοπείται μια κατάσταση παύσης της νοητικής λειτουργίας, προκειμένου η συνείδηση να προσεγγίσει βαθύτερες καταστάσεις και να οδηγηθεί στο επίπεδο που αποκαλείται φώτιση. Στο Η Ψυχολογία του Διαλογισμού, ο Κλαούντιο Ναράνχιο, ένας από τους συγγραφείς, σημειώνει: “η λέξη διαλογισμός χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει μια ποικιλία από πρακτικές που διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους, κι επομένως είναι δύσκολο να υπάρχει ένας ορισμός για τον διαλογισμό”.
Ο Σρι Μπαγκουάν Ραζνίς, γνωστότερος ως Όσο, περιγράφει σε λίγες γραμμές την έννοια του διαλογισμού ως εξής: “Ο διαλογισμός είναι μια απλή μέθοδος παρατήρησης του νου σου. Χωρίς να παλεύεις με τον νου, ούτε να τον ελέγχεις, παραμένεις απλώς εκεί, παρατηρητής που δεν διαλέγει. Ό,τι κι αν περνά απλώς το προσέχεις, χωρίς προκατάληψη υπέρ ή κατά. Δεν το χαρακτηρίζεις, ότι δεν θα ΄πρεπε αυτό να έρχεται στο νου μου, ότι αυτή η σκέψη είναι άσχημη και εκείνη η σκέψη είναι πολύ όμορφη και ενάρετη. Πρέπει να μην κρίνεις, πρέπει να μείνεις χωρίς κριτική, γιατί τη στιγμή που κρίνεις, χάνεις το διαλογισμό... Διαλογισμός σημαίνει να μη συνάπτεις σχέσεις με τη διαδικασία των σκέψεών σου, καμιά απολύτως σχέση. Παραμένεις ψύχραιμος, ήρεμος, παρατηρώντας ό,τι περνά. Και τότε συμβαίνει κάποιο θαύμα: σιγά-σιγά βλέπει κανείς ότι περνούν όλο και λιγότερες σκέψεις. Όσο περισσότερο είσαι σε εγρήγορση, τόσο λιγότερες σκέψεις περνούν. Όσο λιγότερο είσαι σε εγρήγορση, τόσο περισσότερες σκέψεις περνούν. Είναι σαν να εξαρτάται η κίνηση από την επίγνωσή σου. Όταν αποκτάς πλήρη επίγνωση, έστω και για μια μόνο στιγμή, σταματούν όλες οι σκέψεις. Υπάρχει αμέσως μια ξαφνική διακοπή. Και ο δρόμος είναι άδειος, δεν υπάρχει κίνηση. Εκείνη η στιγμή είναι διαλογισμός.”
Η Ε. Π. Μπλαβάτσκι σχετικά με τον διαλογισμό αναφέρει: “Διαλογισμός είναι η ανέκφραστη νοσταλγία του Ανώτερου Εαυτού για το ¶πειρο”. Επίσης: “Ο διαλογισμός είναι μια κατάσταση αφαίρεσης που οδηγεί τον ασκούμενο πολύ υψηλότερα από τούτο το πεδίο της αισθητής αντιληπτικότητας και έξω από τον κόσμο της ύλης”.
Σύμφωνα με τον περίφημο διδάσκαλο του Ζεν Βουδισμού, Ντ. Τ. Σουζούκι, “Διαλογισμός ουσιαστικά είναι η τέχνη να
αντικρίσεις την εσωτερική φύση της ύπαρξης και σηματοδοτεί το μέσον από τη δέσμευση στην ελευθερία”. Ενώ ένας από τους πιο αναγνωρισμένους σήμερα πνευματικούς ανθρώπους, ο Ντίπακ Τσόπρα, σημειώνει: “Ο διαλογισμός δεν είναι ένα μέσο που γαληνεύει το νου. Είναι το μέσο για να εισέλθεις στη γαλήνη που ήδη υπάρχει εκεί, θαμμένη κάτω από τις 50.000 σκέψεις που ο μέσος άνθρωπος σκέφτεται καθημερινά.”
Αντιλαμβανόμαστε, βεβαίως, ότι ο διαλογισμός, ως μια σημαντική μέθοδος στοχασμού και συνειδησιακής διεύρυνσης, δεν σχετίζεται κατά κανένα τρόπο με οποιαδήποτε θρησκεία, και μπορεί να εφαρμοστεί από όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως πίστης ή ηλικίας. Όταν οι εντάσεις του σώματος, οι συγκινησιακές δίνες και οι σκέψεις της καθημερινότητας γαληνεύουν, όταν ξεφεύγουμε από την επίδραση του φόβου και της ανασφάλειας, από τις διανοητικές εμμονές και τις πλάνες μας, τότε μπορούμε να βιώσουμε τις απεριόριστες δυνατότητες που ενυπάρχουν στην ύπαρξή μας και να εκδηλώσουμε όψεις που ποτέ δεν πιστεύαμε ότι διαθέτουμε.
Η προέλευση
Από τα πρώτα βήματα που κάνει ο άνθρωπος στον πλανήτη, είναι γνωστό ότι, πέρα από την ανάγκη του να επιβιώσει στις τότε συνθήκες, διαθέτει εγγενή την ανάγκη για γνώση και εξέλιξη, γι' αυτό και στρέφεται στη λατρεία του άγνωστου, του ανώτερου και του ανεξήγητου. Σ' εκείνες τις πρώτες εποχές κάνουν την εμφάνισή τους ορισμένοι χαρισματικοί και ιδιαίτεροι άνθρωποι, οι οποίοι γίνονται πρωτοπόροι στην εξερεύνηση νέων μονοπατιών και προσφέρουν στα μέλη της φυλής τους τις αναγκαίες μεθόδους για να εξελιχθούν εσωτερικά και εξωτερικά. Τούτες οι σημαντικές υπάρξεις, με τις σπάνιες πνευματικές και ψυχικές αρετές, που διαδραμάτισαν τα χρόνια εκείνα πότε ρόλο αρχηγού και πότε ρόλο ιερέα στις διάφορες φυλές, έθεσαν τις πρώτες βάσεις των διαλογιστικών τεχνικών.
Λέγεται ότι από την εποχή της Λεμουρίας ηπείρου ήδη εφαρμόζονταν ανάλογες διαλογιστικές τεχνικές, οι οποίες σχετίζονταν με την ανάπτυξη του φυσικού και του αιθερικού σώματος, και γι' αυτό εμπεριείχαν πολλές φυσικές στάσεις και κινήσεις, μαζί με ασκήσεις αναπνοής. Στη συνέχεια, η σκυτάλη της εσωτερικής εξέλιξης παραδόθηκε στην ήπειρο Ατλαντίδα, στην οποία γνώρισαν την κορύφωσή τους οι εσωτερικές τεχνικές που σχετίζονται με την εξέλιξη και τη διαχείριση του αστρικού ή συγκινησιακού κόσμου του ανθρώπου. Μέχρι σήμερα παραμένει θρυλική η ήπειρος για την άνθιση των μαγικών τεχνών, των οποίων η κακή χρήση οδήγησε και στην πλήρη καταστροφή της. Ωστόσο, ο θρύλος αναφέρει ότι η εσωτερική γνώση που κατείχαν δεν χάθηκε. Λίγο πριν την καταστροφή, ομάδες ιερέων φρόντισαν να μετακινηθούν προς όλες τις κατευθύνσεις του τότε γνωστού κόσμου και να μεταδώσουν το φως των μυστηρίων τους στους εκεί αναπτυσσόμενους λαούς. Αυτός, άλλωστε, θεωρείται και ο λόγος που παρατηρούνται τέτοιες ομοιότητες σε εσωτερικές παραδόσεις λαών που δεν ήρθαν ποτέ σε επαφή.
Στην Ανατολή είναι αλήθεια ότι οι κρατούσες συνθήκες και γενικώς η φιλοσοφία που εδραιώθηκε, ήταν ευνοϊκές για την ευρέα διάδοση και χρήση των διαλογιστικών μεθόδων στις διάφορες παραλλαγές τους. Ήδη στις Βέντα, τα ιερά ινδουϊστικά βιβλία που χρονολογούνται πολλές χιλιετίες πίσω, ο διαλογισμός είναι μέρος της παράδοσης των Ινδουϊστών. Σε εκείνους τους αρχαίους καιρούς διαμορφώνεται η φιλοσοφία της Γιόγκα, δηλαδή της Ένωσης της ανθρώπινης ύπαρξης με τα ανώτερα επίπεδα πραγματικότητας, ενώ ο ίδιος ο Γκοτάμα Βούδας λαμβάνει τη Φώτιση σε κατάσταση διαλογισμού και αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο πάνω στον οποίο στηρίχθηκε η δημιουργία της φιλοσοφίας του Βουδισμού. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο αναφοράς, απολύτως φυσιολογικά αναπτύσσονται τα διάφορα είδη Γιόγκα, ανάλογα με το επίπεδο που επιζητείται να προσεγγιστεί και να ισορροπηθεί, με πιο γνωστά εκείνο της Κάρμα Γιόγκα, που σχετίζεται με την ένωση μέσω της εξωτερικής δράσης, της Μπάκτι Γιόγκα, που επιζητείται η ένωση μέσω της απόλυτης προσήλωσης και αφοσίωσης στο σκοπό, της Γκνάνα Γιόγκα, όπου η Γνώση παίζει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της συνειδητότητας, και της Ράτζα ή Βασιλικής Γιόγκα, που θεωρείται η πιο ολοκληρωμένη και εξυψωμένη, χρησιμοποιώντας τον νου ως μέσο για τη διάνοιξη των εσωτερικών δρόμων που εξυψώνουν και οδηγούν τη συνείδηση στην υπέρτατη φώτιση, στο Σαμάντχι.
Με διάφορες παραλλαγές εξελίχθηκε και η βουδιστική άσκηση του διαλογισμού, αρκεί να γνωρίζουμε ότι διαμορφώθηκαν διαφορετικά βουδιστικά ρεύματα, όπως η Βιτζραγιάνα ή Δρόμος του Διαμαντιού, η Χιναγιάνα ή Κατώτερο Όχημα και η Μαχαγιάνα ή Μεγάλο Όχημα. Η Μαχαγιάνα έχει την μεγαλύτερη εξάπλωση στους λαούς της Ασίας και από αυτήν προέρχονται τόσο η πρακτική του θιβετανικού διαλογισμού, όσο και εκείνη του Τσαν στην Κίνα, που προέρχεται από το σανσκριτικό Ντχιάνα (διαλογισμός), και του Ζεν στην Ιαπωνία, που τόσο γνωστό είναι σήμερα στη Δύση.
Στη Δύση πολύ συχνά η έννοια του διαλογισμού ταυτίζεται αποκλειστικά με τις ανατολικές φιλοσοφίες και κυρίως με την ινδουιστική και τη βουδιστική παράδοση, αυτό όμως είναι ανακριβές. Βεβαίως, λαοί όπως οι Ινδοί, ή οι Κινέζοι, έφτασαν την τεχνική αυτή σε πολύ υψηλά επίπεδα και της προσέδωσαν τα δικά τους χαρακτηριστικά. Μπορεί η επικράτηση του Χριστιανισμού να δημιούργησε ένα τεράστιο κενό, μια και δεν επιτράπηκε η διατήρηση των παλαιών μεθόδων, αλλά πάντοτε υπήρξε μια αδιάσπαστη αλυσίδα που συνδέει τη δυτική εσωτερική παράδοση αδιάσπαστα στο πέρασμα των αιώνων. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η προσευχή και η ενατένιση συνδέονται στενά με τον διαλογισμό, αποτελώντας μεθόδους προσέγγισης του θείου οι οποίες διαμορφώθηκαν στα περιορισμένα πλαίσια της θρησκευτικής παράδοσης.
Τύποι διαλογισμού
Όπως προαναφέρθηκε, υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι άσκησης διαλογισμού, που αναπτύχθηκαν τόσο σε συνάρτηση με τις χωροχρονικές συνθήκες όσο και ανάλογα με τις ανθρώπινες ιδιοσυγκρασίες στις οποίες απευθύνονταν. Υπάρχουν τύποι διαλογισμού που διαμορφώθηκαν εδώ και χιλιετίες, όντας τμήματα ενός πανάρχαιου συστήματος εσωτερικής ανάπτυξης, ενώ άλλοι μπορεί να είναι περισσότερο εκσυγχρονισμένοι και προσαρμοσμένοι στα σημερινά δεδομένα, προκειμένου να γίνονται ευκολότερα προσιτοί στον κόσμο. Όπως υπάρχουν και διαλογιστικές τεχνικές που έχουν διαμορφωθεί με βάση το αποτέλεσμα στο οποίο αποσκοπούν.
Θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε, πάντως, πως δεν είναι ακριβές ότι ο διαλογισμός διαχωρίζεται σε ανατολικού ή δυτικού τύπου. Ένας τέτοιος διαχωρισμός είναι πολύ γενικός και δεν αντιπροσωπεύει την πραγματικότητα, καθώς και στην Ανατολή και στη Δύση εμφανίζονται παρόμοιες τεχνικές διαλογισμού.
Ίσως η πιο θεμελιώδης κατηγοριοποίηση να είναι η διάκριση του διαλογισμού σε ενεργητικό και παθητικό, διότι σχετίζεται με τον τρόπο χρήσης του νου κατά την άσκησή του. Στην πρώτη περίπτωση ο νους έχει ενεργητικό χαρακτήρα κατά τη διαλογιστική διαδικασία. Αφού επιλεχθεί ένα θέμα διαλογισμού, το οποίο μπορεί να είναι συγκεκριμένο ή αφηρημένο, ο νους εστιάζεται στη διεξοδική ανάλυσή του. Η όλη διαδικασία μοιάζει με το έργο του μεταλλωρύχου που σιγά σιγά διανοίγει διόδους μέσα στη γη, ψάχνοντας τη φλέβα χρυσού. Δεν πάει όμως στα τυφλά, ελέγχει, ερευνά, πειραματίζεται. Φτιάχνει υποστυλώματα και το έργο του μένει για πάντα ανοιχτό, και για αυτούς που έπονται. Μέσα από τούτη τη διαδικασία χαίρεται την έρευνά του και τίποτε άλλο δεν τον ολοκληρώνει όσο η ανακάλυψη του πνευματικού χρυσού. Ο διαλογιζόμενος κατακλύζεται από ιδέες, ο νους του πλημμυρίζει από την ουσία της έννοιας που ερευνά. Όσο εργάζεται με το νου, τόσο αυτός εκλεπτύνεται. Όσο εκλεπτύνεται, τόσο πιο ψηλά μπορεί να τον οδηγήσει. Και δεν σταματά εκεί, αλλά συνεχίζει, σαν τον ορειβάτη, που μετά από την κατάκτηση της μιας κορυφής, του γεννιέται η δίψα για μια ψηλότερη και δυσκολότερη. Οι ανώτερες σκέψεις είναι που οδηγούν σε μια διαρκή και αυξανόμενη συνειδησιακή διεύρυνση.
Στον τύπο του παθητικού διαλογισμού ο νους παραμένει απολύτως ακίνητος. Εικόνες, οράματα ή και ιδέες παρουσιάζονται στο νου χωρίς να γίνονται αντικείμενο οποιασδήποτε επεξεργασίας. Απλά καταγράφονται, μαζί με όλες τις αντιδράσεις που εκείνη τη στιγμή συνοδεύουν το φαινόμενο. Θα μπορούσαμε να τον περιγράψουμε σαν μια διαδικασία συνειρμών, μα είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό, διότι αποσκοπεί στη διέγερση λανθανουσών καταστάσεων και ενεργειών που συνδέουν τον ασκούμενο με το αντικείμενο του διαλογισμού του. Εξαιτίας της φύσης του, συνδέεται στενά με τις ασυνείδητες λειτουργίες της ανθρώπινης φύσης. Συχνά χρησιμοποιείται για αποσυμβολισμό συμβόλων. Ένας κύκλος από συμβολικούς συνειρμούς έρχεται στο νου, ξεκινώντας από κάποιο άγνωστο σύμβολο και καταλήγοντας πάλι σε αυτό. Αυτός ο κύκλος βοηθάει στο να συλλάβουμε έστω και μια αμυδρή εικόνα της έννοιας του συμβόλου.
Από τον 19ο αιώνα παρατηρείται μια εισροή γιόγκι και βουδιστών δασκάλων από την Ανατολή, οι οποίοι έφεραν στη δημοσιότητα την έννοια του διαλογισμού και των δικών τους μεθόδων εσωτερικής ανάπτυξης, με αποτέλεσμα να προκληθεί μεγάλο ενδιαφέρον και να γνωρίσουν μεγάλη άνθιση. Στην πραγματικότητα, ξεκίνησε μια προσπάθεια να προσαρμοστούν αυτές οι μέθοδοι στη δυτική νοοτροπία. Τότε, μάλιστα, δημιουργήθηκε η Θεοσοφική Εταιρεία από την Ε.Π. Μπλαβάτσκι, η οποία διακήρυξε την ενότητα όλων των θρησκειών. Αποτέλεσμα αυτής της εισροής εξ Ανατολών ήταν να διαμορφωθούν κάποια συστήματα που απευθύνονταν στον δυτικό νου και αποσκοπούσαν στην εσωτερική του εκπαίδευση και τα οποία στην πλειονότητά τους βασίζονταν στη μέθοδο της Ράτζα Γιόγκα. Ο Βιβεκανάντα και ο Παραμχάνσα Γιογκανάντα ήταν δύο από τις σημαντικές μορφές που έπαιξαν έναν τέτοιο ρόλο και δίδαξαν σε αρκετούς ευρωπαίους και αμερικανούς το σύστημά τους, το οποίο βεβαίως λειτουργεί έως σήμερα.
Από τους πιο γνωστούς τύπους διαλογισμού ανατολικής προέλευσης είναι ο αποκαλούμενος Υπερβατικός Διαλογισμός, που διαμορφώθηκε από τον γκουρού Μαχαρίσι, και έγινε γνωστός επειδή το μουσικό συγκρότημα Μπιτλς έγιναν μαθητές του το 1967. Πρόκειται για μια μέθοδο που έχει χρησιμοποιηθεί ιδιαιτέρως σε διάφορες επιστημονικές έρευνες με αρκετά ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Βασίζεται στην εμπειρία της πλήρους διανοητικής σιγής και στην εγκαθίδρυση γαλήνιας και δυναμικής εγρήγορσης, που τελικά οδηγεί στην αλλαγή της εσωτερικής συνείδησης. Χιλιάδες άνθρωποι έχουν ακολουθήσει τη μέθοδο του Υπερβατικού Διαλογισμού και μέχρι σήμερα είναι από τις πιο δημοφιλείς.
Ένας άλλος τύπος διαλογισμού που έχει έρθει στη Δύση και εφαρμόζεται από διάφορους δασκάλους, είναι ο επονομαζόμενος Βιπασάνα ή συναισθητικός διαλογισμός. Κατά την εξάσκησή του ο διαλογιζόμενος εστιάζεται πλήρως στις διαδικασίες που περνούν εκείνη τη στιγμή από το νου του, δίχως καμία κρίση προς αυτές. Είναι ένας προσεκτικός παρατηρητής που καταγράφει τα όσα γίνονται και να επαγρυπνά για τη σύλληψη κάθε σκέψης, συναισθήματος, αισθήματος ή αντίληψης που αναδύονται εκείνη τη στιγμή. Πρόκειται σαφώς για ένα είδος παθητικού διαλογισμού.
Ο διαλογισμός που θεωρείται ότι είναι δομημένος σύμφωνα με τις ανάγκες της δυτικής ιδιοσυγκρασίας είναι εκείνος που βασίζεται στο ιερόγλυφο του Δέντρου της Ζωής και πηγάζει από το καββαλιστικό σύστημα. Χρησιμοποιείται τόσο ο ενεργητικός όσο και ο παθητικός τύπος διαλογισμού για την προσέγγιση, κατανόηση και δόμηση των Σφαιρών του Δέντρου στην ανθρώπινη ύπαρξη, προκειμένου να χαραχθούν μέσα της τα ανάλογα συνειδησιακά μονοπάτια και να εξυψωθεί από το κατώτερο στο πιο υψηλό επίπεδο συνείδησης. Η προέλευση του συγκεκριμένου συστήματος θεωρείται πανάρχαια, αρκεί να σκεφθούμε ότι η 
Ε.Π. Μπλαβάτσκι αναφέρει πως δόθηκε στην ανθρωπότητα πριν από 80.000 χρόνια. Το χαρακτηριστικό αυτού του συστήματος είναι ότι επιδέχεται διαρκή ανανέωση και προσφέρει στον διαλογιζόμενο τόσο έναν χάρτη του ίδιου του εαυτού, επάνω στον οποίο μπορεί να αναγνωρίσει τις θετικές όψεις μα και τα ελαττώματά του, όσο και έναν χάρτη του Κόσμου στο οποίο ζει και υπάρχει. Αποκτά έτσι τη δυνατότητα να εργαστεί με μεθοδικό τρόπο αφενός για την εξισορρόπηση και την αρμονική του ολοκλήρωση, και αφετέρου για την γνώση και συλλειτουργία του με όλη τη Δημιουργία.
Δύο άλλοι σύγχρονοι τύποι διαλογιστικής εξάσκησης είναι ο καθοδηγούμενος διαλογισμός και οι εργασίες ατραπού. Έχουν τη δυνατότητα να προσαρμόζονται και να εφαρμόζονται μέσα από κάθε εσωτερικό σύστημα, διότι το περιεχόμενό τους είναι προσαρμόσιμο. Στον μεν πρώτο τύπο, έχουμε να κάνουμε με μια διαλογιστική εργασία κατά την οποία ορίζεται εσωτερικά κάποιος οδηγός που μας καθοδηγεί στην εσωτερική μας εμπειρία. Πρόκειται για ενδιαφέρουσα εργασία, αλλά προϋποθέτει την ανάπτυξη διάκρισης, καθώς ελλοχεύουν οι κίνδυνοι της λανθασμένης καθοδήγησης μέσω αυτού του οδηγού. Αντίθετα, οι εργασίες ατραπού είναι δομημένα μονοπάτια εμπειρίας, τα οποία καλείται να ακολουθήσει ο ασκούμενος. Η δόμηση αυτών των μονοπατιών έχει γίνει εκ των προτέρων και βασίζεται στο πλαίσιο αρχών και ιδεών που πρεσβεύει ο ίδιος ο ασκούμενος. Μάλιστα, αυτού του είδους η εργασία χρησιμοποιείται και από ψυχολόγους, προκειμένου να καθοδηγήσουν τους ασθενείς τους μέσα από τις δαιδαλώδεις περιοχές του ασυνείδητου.
Οφείλουμε να συμπεριλάβουμε, επίσης, την ενατένιση και την προσευχή στους διαλογιστικούς τύπους. Η ενατένιση είναι ένα είδος απόλυτης προσήλωσης, πλήρους αφοσίωσης και επικέντρωσης προς την ύψιστη αρχή, είτε αποκαλείται Θεός, Πνεύμα ή ό,τι άλλο. Στην ουσία είναι ένα είδος παθητικού διαλογισμού, διότι αποφεύγεται η σκέψη και επιδιώκεται η ολοκληρωτική αφιέρωση, όπου μέσω αυτής συντελείται μια απευθείας επικοινωνία με το θείο. Σχετίζεται στενά με τις θρησκευτικές πρακτικές και συμπεριλαμβανόταν στις Πνευματικές Ασκήσεις του Ιγνάτιου Λογιόλα, αν και σε αυτές συμπεριλαμβάνονταν τόσο εργασίες ατραπού όσο και προσευχή. Η προσευχή συνιστά το κατ' εξοχήν μέσο λατρείας κάθε θρησκευόμενου προς τον Θεό, ωστόσο θα πρέπει να διακρίνουμε ότι συνήθως περιλαμβάνει δύο τρόπου άσκησής της: τον παρακλητικό και τον επικλητικό. Δηλαδή, ο προσευχόμενος είτε παρακαλεί τον Ύψιστο για να τον ευλογήσει με τη χάρη Του, είτε τον καλεί να του εκπληρώσει τις ανάγκες και τις επιθυμίες του για κάποια γεγονότα στη ζωή του.
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφέρουμε ότι πέρα από τους τύπους διαλογισμού που ασκούνται ατομικά, υπάρχουν και διαλογιστικοί τύποι που εφαρμόζονται σε ομαδικό σχηματισμό. Τούτοι οι ομαδικοί διαλογισμοί μπορεί να εκτελούνται με σκοπό την ομαδική συνειδησιακή εξύψωση, αλλά συνήθως έχουν σαν αντικείμενό τους την προσφορά προς την ανθρωπότητα και τη διάχυση ενεργειών που θα μπορούσαν να φέρουν ισορροπία και ειρήνη στον κόσμο. Τέτοιο παράδειγμα θα μπορούσε να αναφερθεί ο ομαδικός διαλογισμός των Πανσελήνων που γίνονται ανά την υφήλιο και αποσκοπούν στη συνειδησιακή ανάπτυξη ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Τα στάδια του διαλογισμού
Όταν αναφερόμαστε στην άσκηση του διαλογισμού, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι πρόκειται για μια διαδικασία που συνίσταται από ορισμένα στάδια. Συνήθως προηγούνται οι φάσεις εκείνες που προετοιμάζουν το διαλογιστικό έργο, που είναι η κύρια εργασία, και κατόπιν ακολουθούν οι φάσεις που επαναφέρουν σταδιακά τον ασκούμενο στο επίπεδο από το οποίο ξεκίνησε.
Πριν από όλα, όμως, είναι καλό να έχει εξασφαλιστεί ο απαραίτητος χρόνος απομόνωσης και ένας ήσυχος χώρος εργασίας. Κατόπιν θα πρέπει να επιλεγεί η κατάλληλη στάση διαλογισμού. Στο ερώτημα ποια είναι η καταλληλότερη στάση, η πρώτη απάντηση είναι ότι καλύτερη είναι εκείνη που μας επιτρέπει να εργαζόμαστε με άνεση, δίχως να αισθανόμαστε κάποια σωματική πίεση. Είναι αλήθεια ότι στην Ανατολή έχουν αναπτυχθεί συστήματα με πολλαπλές στάσεις (ασάνα), ανάλογα με το σκοπούμενο αποτέλεσμα. Επειδή διαθέτουν έναν άλλο σωματότυπο, ίσως να καταφέρνουν να εργάζονται διαλογιστικά με αυτές δίχως σωματικές δυσκολίες, μα για τον δυτικό σωματότυπο κάτι τέτοιο θα ήταν ιδιαίτερα επίπονο και θα αποπροσανατόλιζε το νου από το ουσιαστικό του έργο. Για τα δυτικά δεδομένα, η καθιστή ευθυτενής στάση, με τη σπονδυλική στήλη όρθια, κάθετη προς το έδαφος και τα χέρια ακουμπισμένα απαλά στους μηρούς, μάλλον είναι η πλέον κατάλληλη. Ίσως θα βοηθούσε αν φέρει κάποιος στο νου του τον τρόπο που κάθονται οι αιγύπτιοι φαραώ. Με την άνετη στάση καταφέρνει κανείς να χαλαρώσει το σώμα του και όλες τις λειτουργίες του, επιδιώκει να μην υπάρχει καμία ένταση, έως ότου το λησμονεί εντελώς.
Η φυσική άνεση και χαλάρωση του σώματος μπορεί να βαθύνει ακόμη περισσότερο εάν προσεχθεί στη συνέχεια η αναπνοή και γίνει ήρεμη, ομαλή και ρυθμική. Κάτι τέτοιο δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση χρήση αναπνευστικών ασκήσεων, διότι αυτό συνεπάγεται πολύ πραγματικούς κινδύνους. Υπάρχουν ορισμένοι που παρουσιάζουν την αναπνοή ως μέσο για πνευματική ανάπτυξη, αλλά αυτό απέχει από την πραγματικότητα. Η χρήση αναπνευστικών ασκήσεων γίνεται μόνο μετά από πολύχρονη εμπειρία και πάντοτε κάτω από την καθοδήγηση καταξιωμένου δασκάλου. Επομένως, αρκεί η επιβεβαίωση ότι η αναπνοή είναι ήρεμη και κανονική, και μετά η εστίαση αποσύρεται από το σώμα για να γαληνέψουν τα συναισθήματα και να απομακρυνθούν οι άσχετες σκέψεις από τον νου.
Τούτο το τελευταίο μέρος είναι από τα πιο δύσκολα, διότι συνήθως ο νους αρνείται να εστιαστεί στο έργο που έχει επιλεγεί, και περιπλανιέται σε πλήθη άλλων μη συναφών σκέψεων. Γίνονται επανειλημμένες προσπάθειες επικέντρωσης του νου μέχρι να καταφέρει να απορρίψει τις σκέψεις που τον κατακλύζουν, ενώ θεμελιώδες κλειδί για να επιτευχθεί αυτό είναι το να ακολουθείται ένα σαφές και αναλυτικά δομημένο πρόγραμμα διαλογιστικής εργασίας, έτσι ώστε να μην του επιτρέπεται να ξεφεύγει στο ελάχιστο.
Μόνο όταν έχει επιτευχθεί η νοητική χαλάρωση είναι σε θέση ο νους να εστιαστεί στο θέμα ή το αντικείμενο που έχει επιλεγεί για διαλογισμό. Κατά τη διαλογιστική εργασία έχει ιδιαίτερη σημασία η χρήση της φαντασίας και του δημιουργικού οραματισμού, διότι ο νους οραματίζεται το αντικείμενο και χρησιμοποιεί δημιουργικά τη φαντασία για να εκδηλωθούν συναφείς εικόνες που θα διατυπωθούν σε ιδέες ή το αντίστροφο. Έτσι εξελίσσονται οι νοητικές συλλήψεις και διευρύνονται διαρκώς, καθώς από την μερική ανάλυση προχωρούν στη σύνθεση και στην αναζήτηση της παγκοσμιότητας. Κατ' αυτόν τον τρόπο η συνείδηση ανυψώνεται βαθμιαία και είναι σε θέση να προσεγγίσει τα δυσθεώρητα ύψη της πνευματικής ύπαρξης. Πρόκειται για ένα επίπεδο του οποίου και η στιγμιαία προσέγγιση αφήνει τη σφραγίδα της στη συνείδηση.
Με την ολοκλήρωση αυτού του έργου, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει άμεση επαναφορά στις καθημερινές διαδικασίες. Γι' αυτό και ακολουθείται μια πορεία σταδιακής καθόδου, όπου για άλλη μια φορά ο νους επανέρχεται στο αρχικό σημείο της εστίασής του, αποκτά βαθμιαία αίσθηση των συναισθηματικών και φυσικών λειτουργιών του διατηρώντας την ρυθμική, απαλή αναπνοή και έπειτα επανέρχεται πλήρως στην εξωτερική του επαφή με το περιβάλλον.
Είναι σημαντικό να αντιληφθεί κάποιος ότι το κλειδί αυτής της διαδικασίας δεν είναι μόνο η επιλογή του θέματος ή του αντικείμενου διαλογισμού, αλλά και η ποιότητα της παρατήρησης και της διανοητικής εμβάθυνσης. Η σωστή, ρυθμική και επί μακρόν άσκηση του διαλογισμού είναι σε θέση να μας φέρει σ' επαφή με τις ενέργειες της ζωής και να αλλάξει το επίπεδο της συνειδητότητάς μας.
Ας σημειωθεί ότι ο διαλογισμός είναι δυνατόν να ασκηθεί οπουδήποτε και οποτεδήποτε και είναι σε θέση να βελτιώσει τόσο τον ασκούμενο όσο και το περιβάλλον του. Μπορεί, ακόμη, να προσφέρει ευχαρίστηση και ενθουσιασμό. Όμως, δεν πρέπει να υπάρχει η εντύπωση ότι πρόκειται για κάτι εύκολο. Αντιθέτως, είναι μια σοβαρή πρόκληση για τον καθένα και πολύ λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να τον ασκήσουν με συνέπεια και σταθερότητα.
Η χρήση και τα αποτελέσματα του διαλογισμού
Αρκετά συχνά άνθρωποι που έρχονται για πρώτη φορά σ' επαφή με την έννοια του διαλογισμού αναρωτιούνται για ποιο λόγο να ασχοληθούν και τι μπορεί να τους προσφέρει.
Κατ' αρχάς, ας αντιληφθούμε ότι κάθε σύγχρονος σκεπτόμενος άνθρωπος, που έρχεται αντιμέτωπος με τα ζητήματα της ζωής και την πορεία του σε αυτήν, είναι ένας εν δυνάμει διαλογιζόμενος άνθρωπος. Δηλαδή, ασκεί τη διανοητική του λειτουργία και στοχάζεται προκειμένου να δράσει. Τούτη η πρώτη προσέγγιση του διαλογισμού είναι η πλέον επιφανειακή και σχετίζεται με τις επιφανειακές νοητικές λειτουργίες.
Με την ενσυνείδητη διαλογιστική άσκηση επιχειρείται μία διείσδυση στις άγνωστες και πιο αφηρημένες περιοχές του νου, προκειμένου να γίνει κατανοητή η ευρύτητα της ύπαρξής μας και να προσεγγιστούν τα ουσιαστικότερα περιεχόμενά της. Στην πραγματικότητα, παρέχει τη δυνατότητα σε κάθε ανήσυχο πνεύμα να εξερευνήσει τα βάθη του εαυτού του και να επιδιώξει μια ευρύτερη συνειδητότητα που θα τον οδηγήσει σε ουσιαστικές αλλαγές και πιο ολοκληρωμένη ζωή.
Τούτη η γενική και απροσδιόριστη περιγραφή γίνεται πολύ πιο συγκεκριμένη όταν συνδέεται με κάποιο άτομο και αποτελεί συνάρτηση του συστήματος αξιών που έχει οικοδομήσει. Επομένως, ας διευκρινήσουμε ότι ο διαλογισμός δεν είναι παρά ένας μηχανισμός, μία τεχνική μέθοδος, και όχι τμήμα κάποιας ιδεολογίας ή θρησκευτικού συστήματος. Δηλαδή, μπορεί το ίδιο να χρησιμοποιηθεί από εκείνον που δεν έχει καμιά πίστη σε θείες ή ανώτερες δυνάμεις προκειμένου να αποκτήσει πληρέστερη συνειδητότητα του εαυτού του, όπως μπορεί να αποτελέσει εργαλείο εξύψωσης και προσέγγισης της πνευματικής όψης του ανθρώπου, ή να αποτελέσει το μέσον για ενατένιση και ταύτιση με την ίδια τη θεότητα, ανεξάρτητα από το όνομα που της δίνει κάθε ένας. Εξαιτίας αυτής της αντίληψης είναι που ο διαλογισμός σήμερα ασκείται όλο και περισσότερο σε διάφορους τόπους του πλανήτη, δίχως προκαταλήψεις, και εδώ και αρκετές δεκαετίες έχει αποτελέσει αντικείμενο ευρύτατων επιστημονικών ερευνών για να διαπιστωθούν τα οφέλη και οι επιδράσεις του στον άνθρωπο.
Τα εξαιρετικά οφέλη αυτής της πανάρχαιας τεχνικής έχουν τεκμηριωθεί από εκατοντάδες έρευνες σε Αμερική, Αγγλία, Ρωσία κ.α.. Το πρώτιστο μεγάλο όφελος του διαλογισμού είναι η νοητική ηρεμία και γαλήνη, ενώ έχει διαπιστωθεί ότι επέρχεται εμφανής βελτίωση των διανοητικών ικανοτήτων, όπως ανάπτυξη της συγκέντρωσης, εστίαση της προσοχής, μαθησιακές ικανότητες, ενίσχυση της νοητικής εικονοπλασίας κ.λπ. Οι μακροπρόθεσμα ασκούμενοι έχουν χαμηλότερα επίπεδα στρες, λιγότερο άγχος και έχουν μάθει να ζουν τη ζωή με έναν πιο ισορροπημένο τρόπο.
Χιλιάδες χρόνια πρακτικής έχουν αποδείξει τη σχέση μεταξύ διαλογισμού και υγείας. Ακόμη και οι πιο συντηρητικοί ιατροί αρχίζουν να αναγνωρίζουν τα οφέλη του διαλογισμού για την υγεία. Σύμφωνα με τον Δρ Χέρμπερτ Μπένσον, αμερικανό καρδιολόγο, καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ και ιδρυτή του τμήματος Νους-Σώμα στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης, τόσο οι διαλογιστικές μέθοδοι όσο και η προσευχή θα πρέπει να αποτελέσουν τμήμα της σύγχρονης ιατρικής, σημειώνοντας ότι δεν έχει καμιά σημασία από ποια οπτική γωνία τις αντιμετωπίζουμε, ούτε εάν δεχόμαστε πως υπάρχει Θεός ή όχι, εφόσον το ουσιώδες είναι πως είναι ξεκάθαρα ωφέλιμες για την υγεία. Σε επίπεδο φυσιολογίας ο διαλογισμός βελτιώνει τη φυσική κατάσταση, ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα, καθυστερεί το γήρας, επιταχύνει την ανάρρωση, βελτιώνει τους βιολογικούς δείκτες, ρυθμίζει την αρτηριακή πίεση, μειώνει τα επίπεδα της χοληστερόλης, βελτιώνει την αναπνοή στους πάσχοντες από άσθμα, διευκολύνει πεπτικά προβλήματα, βοηθά στη διαχείριση του χρόνιου πόνου, μειώνει τον κίνδυνο καρδιακής προσβολής κ.α.
Η ηρεμία και η ανακούφιση από το στρες που αποτελούν μέρος της τακτικής πρακτικής διαλογισμού είναι εξαιρετικά σημαντική για τους ασθενείς με καρκίνο, βοηθώντας να αναπτύξουν τη θετική στάση που βοηθά στην ίαση. Ο διαλογισμός διδάσκεται και χρησιμοποιείται σε αντικαρκινικά κέντρα σε όλο τον κόσμο, παράλληλα με τις όποιες άλλες θεραπευτικές αγωγές. Ο διαλογισμός δεν αποτελεί από μόνος του θεραπευτική μέθοδο καταπολέμησης του καρκίνου, αλλά φέρνει νοητική ηρεμία και συναισθηματική υγεία, σημαντικά στοιχεία σε κάθε στρατηγική θεραπείας του καρκίνου.
Στο βιβλίο του με τίτλο «Πώς ο Θεός αλλάζει τον εγκέφαλό σου», ο ¶ντριου Νιούμπεργκ υποστηρίζει πως ο διαλογισμός και η συστηματική προσευχή βοηθούν στην ηρεμία και τη συγκέντρωση του εγκεφάλου. Σαρωτές εγκεφάλου έδειξαν ότι ο διαλογισμός μεταβάλλει την αρνητική διάθεση, ενισχύει τα τμήματα που βοηθούν στην αυτοσυγκέντρωση και το αίσθημα της συμπόνιας, ενώ ηρεμεί τις περιφέρειες του φόβου και του άγχους. «Είτε ο διαλογιστής πιστεύει στο υπερφυσικό, είτε είναι άθεος, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: αυξάνεται η συμπόνια, που διδάσκει σχεδόν κάθε θρησκεία, και μειώνονται τα αρνητικά συναισθήματα», αναφέρει ο συγγραφέας. Είναι πλέον ευρύτατα αποδεκτό πως ο διαλογισμός είναι αποτελεσματικός για την ανακούφιση από ένα ευρύ φάσμα ψυχικών και συναισθηματικών προβλημάτων, συμπεριλαμβανομένου του στρες και του άγχους, της κατάθλιψης, των εξαρτήσεων, του θυμού και των ψυχαναγκαστικών συμπεριφορών. Δρώντας σταδιακά σε ψυχικό επίπεδο, διευκολύνει στην απόκτηση αυτοκυριαρχίας, αυτοεκτίμησης, αυτοπεποίθησης, καλύτερης αντίληψης, δημιουργικότητας, έμπνευσης, ενώ καλλιεργεί βαθύτερη κατανόηση και αλτρουισμό σε σχέση με τους ανθρώπους γύρω μας.
Στην εβδομαδιαία ηλεκτρονική έκδοση "Proceedings of the National Academy of Science" παρουσιάστηκε μια άκρως ενδιαφέρουσα έρευνα σχετικά με τις επιδράσεις του διαλογισμού στον άνθρωπο. Επιλέχθηκαν δέκα μακροχρόνιοι βουδιστές μοναχοί και δέκα υγιείς φοιτητές και τους ζητήθηκε να διαλογιστούν προσπαθώντας να συγκεντρωθούν σε ένα αίσθημα συμπόνιας κι αγάπης, χωρίς να τα στρέφουν προς κάποιο συγκεκριμένο άτομο ή αντικείμενο. Οι ερευνητές μέτρησαν την εγκεφαλική δραστηριότητα πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον διαλογισμό. Βρήκαν σημαντικές διαφορές στις δύο ομάδες. Κατά τη διάρκεια του διαλογισμού παρουσιάστηκε σε όλους αυξημένη δραστηριότητα των εγκεφαλικών κυμάτων γ, τα οποία σχετίζονται με τη συνείδηση και διανοητικές διαδικασίες όπως προσοχή, μνήμη, μάθηση και αντίληψη. Στους βουδιστές μοναχούς, ωστόσο, η δραστηριότητα αυτή ήταν πολύ πιο έντονη, ενώ το εντυπωσιακό ήταν πως οι ίδιοι παρουσίαζαν αυξημένη δραστηριότητα των κυμάτων αυτών τόσο πριν όσο και μετά τον διαλογισμό.
Αυτό τους έκανε να εξάγουν το ασφαλές συμπέρασμα ότι ο διαλογισμός δεν επιφέρει μόνο παροδικά την αύξηση των εγκεφαλικών κυμάτων γ, αλλά προκαλεί μόνιμες και θετικές για τον άνθρωπο αλλαγές στον εγκέφαλο, οι οποίες διατηρούνται και το διάστημα που δεν βρίσκεται σε διαλογισμό.
Πνευματική εξέλιξη και διαλογισμός 
Το στάδιο που θεωρείται ότι σήμερα βρίσκεται ως σύνολο η ανθρωπότητα είναι εκείνο της επιστροφής. Δηλαδή, έχοντας φθάσει στο ναδίρ της εκδήλωσης, που είναι το φυσικό πεδίο της απτής πραγματικότητας, έχει αρχίσει να ολοκληρώνεται σε επίπεδο συγκινησιακής και νοητικής πραγματικότητας και χρησιμοποιώντας ως εργαλείο τη διάνοια και ως φορέα αυτό που ονομάζουμε συνείδηση, κινείται προς την πνευματική της ολοκλήρωση, την επαναφορά της στο Ένα. Σε όλη αυτή τη διαδικασία η διάνοια παίζει ένα σημαντικό ρόλο, διότι αυτή χρησιμοποιείται για να μπορέσει να συσσωρευτεί η εμπειρία στη συνείδηση και η ίδια είναι που ανοίγει τα συνειδησιακά μονοπάτια που θα ευθυγραμμίσουν την Πνευματική Πηγή με το φυσικό, το συγκινησιακό και το νοητικό επίπεδο.
Ο διαλογισμός, επομένως, είναι το σημαντικό εργαλείο της διάνοιας που ανοίγει το δρόμο προς την αυτογνωσία και προς την πνευματική εξέλιξη. Μέσω της αντίληψης της πνευματικής μας όψης είναι που αποκτούμε πλήρη συναίσθηση της ενότητάς μας με το σύνολο της ανθρωπότητας. Είναι γεγονός πως έχουμε φτάσει σε ένα σημείο κατανόησης των κόσμων που κυβερνούν τον φυσικό κόσμο, καθώς και σε ένα ικανοποιητικό βαθμό αντίληψης και ανάλυσης των αστρονοητικών επίπεδων. Το επίπεδο που προσεγγίζεται ουσιαστικά μέσω του διαλογισμού είναι εκείνο της πνευματικής επίγνωσης, του ακτινοβόλου φωτός που αφενός οδηγεί σε κοσμικά επίπεδα συνειδητότητας και αφετέρου διαχέει την πνευματικότητα σε όλα τα επίπεδα ύπαρξης που ζούμε και υπάρχουμε. Ο διαλογισμός είναι ένα μονοπάτι για να ανακαλύψουμε τον πραγματικό Εαυτό και όχι ένας τρόπος διαφυγής από την πραγματικότητα. Ο βασικός σκοπός του είναι να βοηθήσει το άτομο να φέρει σε εξωτερική εκδήλωση αυτό που πραγματικά είναι στην εσωτερική πραγματικότητα. Μέσω αυτής της διαδικασίας, ο διαλογιζόμενος κινητοποιείται, φωτίζεται και συνεισφέρει στην πλανητική εξέλιξη, προσφέροντας το ενεργειακό δυναμικό που εφελκύει μέσα του. Στο ύψιστο σημείο του, ο διαλογισμός ασκείται ως προσφορά προς την ανθρωπότητα, η οποία βρίσκεται συνολικά σε στάδιο μετάβασης και αναπροσανατολισμού από το εγώ στο εμείς, από το υλικό στο πνευματικό, από την καταστροφικότητα στη δημιουργία και την αδελφότητα.
Ταξίδι προς το Φως
Και καθώς ο διαλογισμός γίνεται ένα ζωντανό μέρος της ίδιας μας της ύπαρξης, όταν για καιρό έχουμε στρέψει τα μάτια του νου στα βάθη και τα ύψη της συνείδησής μας και έχουμε αντικρίσει ολόκληρους κόσμους να ξανοίγονται εμπρός μας, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι τα λόγια μας δεν είναι απλά η μεταφορά της μίας ή της άλλης θεωρίας. Κατανοούμε πως ο διαλογισμός μάς προσφέρει μια βιωματική εμπειρία την οποία πασχίζουμε να κάνουμε απτή πραγματικότητα στο πλαίσιο μιας ενσαρκωμένης ζωής. Και τότε διακρίνουμε πως ο διαλογισμός διαλύει τις σκοτεινιές, τις πλάνες και τα νέφη της καθημερινότητας. Κάθε πρωί σηκωνόμαστε βλέποντας τις αχτίδες του Ήλιου σαν φωτεινά μονοπάτια που καλούμαστε να βαδίσουμε ξεκινώντας... ένα ταξίδι προς την αρμονία, την πληρότητα, την ομορφιά, το Φως....
http://www.e-zine.gr/
Π.Κ.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Claudio Naranjo, Robert Ornstein, On the Psychology of Meditation
Herbert Benson, The Relaxation Response
O. Carl Simonton, Stephanie Matthews - Simonton, James L. Creighton, Γίνε Ξανά Καλά
Αλίκη Μπέιλη, Από τη Διάνοια στην Ενόραση
Αλίκη Μπέιλη,Το Φως της Ψυχής
Dion Fortune, Θέματα Εσωτερισμού
Ting Chen, The Fundamentals of Meditation Practice
Jon Kabat-Zinn, Ph.D, Mindfulness Meditation (for Every Day Life)
Christopher Calder, Meditation Handbook
Χαρουτίν Τ. Σαραϊνταριάν, Η Επιστήμη του Διαλογισμού
¶ντριου Νιούμπεργκ, Πώς ο Θεός αλλάζει τον εγκέφαλό σου
Helena Petrovna Blavatsky, The Theosophical Glossary
Alder, Vera Stanley, Η Ανακάλυψη του Τρίτου Ματιού
Ιγνάτιος Λογιόλα, Πνευματικές Ασκήσεις
Steven Donovan, Michael Murphy, and Eugene Taylor, The Physical and Psychological Effects of Meditation: A Review of Contemporary Research
Wallace, B. A., & Shapiro, S., “Mental balance and well-being: Building bridges between Buddhism and Western Psychology”. American Psychologist, 61(7), 690-701.
Orme-Johnson, David W.,and John T. Farrow, eds., Scientific Research on the Transcendental Meditation Program: Collected Papers.
Shapiro, Deane H., and Roger N. Walsh, eds., Meditation, Classic and Contemporary Perspectives
Goleman, Daniel, The Meditative Mind: The Varieties of Meditative Experience.
Kathleen McDonald, How to Meditate: A Practical Guide
